Dîvan şiirinin Gerçek Hayatla Bağlantısı / Dr. Mustafa Nejat Sefercioğlu

Dîvan şiirinin Gerçek Hayatla Bağlantısı / Dr. Mustafa Nejat Sefercioğlu​

Hiçbir sanatkârın yaşadığı sosyal ve tabiî çevrelerin dışında düşünülmesi mümkün olamayacağı gibi bu çevrelerin tesirinde kalmadan bir sanat eserini meydana getirebileceği de tasavvur edilemez. Bir sanat eserini meydana getiren unsurlar arasında sanatkârın gözlemleri, hayâl dünyâsı ve sanatkârlık gücü ön sırayı alır. Tek başına bu unsurlardan hiç biri sanat eserinin meydana getirilebilmesi için yeterli değildir. Ne kadar hayâl mahsulü olursa olsun her sanat eserinin temelinde sanatkârın tabiî ve sosyal çevresinden edindiği izlenimler yer alır. Sanatkâr bu izlenimlerden aldığı ilhamla geniş ve sınırsız hayâl gücünü, bilgilerini sanatkârlık gücünün kendisine bahşettiği imkânları kullanarak bir potada eritir ve mensup olduğu sanat ekolünün anlayışına uygun olarak bir kalıba döküp eserini meydana getirir. Dîvan şâirlerimiz de her sanatkâr gibi bu tabiî kurala uymuş ve eserlerini meydana getirmişlerdir. Onlar da insandır, onlar da bütün sanatkârlar gibi bir tabiî ve sosyal çevrenin içinde yaşamış, yaşadıkları bu tabiî ve sosyal çevrenin havasını teneffüs etmiş, kıymet değerleriyle yetişmişlerdir. Bütün bu unsurlara, aldıkları eğitimleri ve inançlarını da ilave edersek, meydana getirecekleri sanat eserlerinde bütün bu sahip oldukları değer ve izlenimlerin yer almayacağını söylemek eşyanın tabiatına aykırı olur. O zaman Dîvan şiirine, bizce haksız olarak isnat edilen "hayattan kopuk", "kendi içine kapalı", "hayâlî" bir şiirdir ifadeleri daima münakaşaya açık bir konu olarak kalacaktır.

Bir sanatkârın eserlerini hangi vasıtaları kullanarak meydana getirdiğinden ve hangi zümreye hitap ettiğinden önce düşünmemiz ve yapmamız gereken işin, meydana getirilen eserin gerçek sanat eseri hüviyetini taşıyıp taşımadığının araştırılması olmalıdır. Bir eser gerçek sanat eseri özelliklerini taşımıyorsa, şu veya bu vasıtalar kullanılarak meydana getirilmiş olmasının pek fazla bir önemi de yoktur. Çünkü o bir sanat eseri değildir ve sanat adına üzerinde durulmağa ve zaman harcamaya da lüzum bulunmaması gerekir. Dîvan şiirinin dilinin Osmanlıca adını verdiğimiz Türkçe, Arapça ve Farsça kelimelerden meydana gelen bir karışım olması, aruz veznini tercih etmiş bulunması, Arap ve bilhassa İran edebiyatının klâsikleşmiş konularını tekrar edip kalıplaşmış mazmunlarını kullanmış olması, meydana getirilen eserlerin o eseri meydana getiren sanatkârın ve mensubu bulunduğu milletin özelliklerini taşımadığı anlamına gelmez. Sanatkârın eserini anadilinden başka bir dilde yazmış olması, ana dilini kullanmamış olmasının yanlışlığı dışında, sanat eserinin değeri açısından temelde çok fazla neyi değiştirir? Mevlânâ'nın eserlerini Farsça yazmış olmasını münakaşaya açmadan önce Mevlânâ'nın ne yazdığını, nasıl bir sanatkârlık gücüyle eserlerini meydana getirdiğini, kısacası onun sanatkâr ve eserlerinin gerçek sanat eserleri olup olmadıklarını münakaşa etmemiz gerekmez mi? Bugün Türkçe dışında bir yabancı dille eserler yazanlar yok mu? Hatta bunu bir meziyet olarak kabul edenler bulunmuyor mu? Elbette var ve belki de bir meziyettir. Ancak burada da öncelik vermemiz gereken husus, o eserin hangi dilde yazılmış olduğundan önce ne yazıldığı ve nasıl yazıldığı, yani yazılanların bir sanat değerinin olup olmadığıdır. Bu sebeple, Dîvan şiiri hakkındaki değerlendirmelerimizi yaparken de aynı âdil ölçüleri kullanmamız gerekir. Kaldı ki Dîvan şiirinin dili tamamıyla yabancı bir dil değil, anadilimize girmiş ve önemli bir kısmı, hem telaffuz hem de dilimizde yüklendiği yeni anlamlar bakımından, Türkçeleşmiş Arapça ve Farsça kelimelerle zenginleşmiş bir dildir.

Bugün dilimize Batı dillerinden hiçbir sınır ve engel tanımadan giren kelimeler karşısında dilsizleşenlerin, çoğunu halkımızın artık benimseyip, anlayıp yeni anlamlar kazandırarak günlük konuşma diline dahil ettiği Arapça ve Farsça kelimelere karşı takındığı anlamsız tavrı anlamak da o kadar kolay olmamaktadır. Sözlüklerimizin, en fazla kelimeyi barındıran "m" harfiyle başlayan kelimelerin diğer kelimelere olan oranını bile hatırlamak bize bir fikir verebilir. Çünkü, Türkçe kelimelerin başında bulunmayan sekiz harften-ki bunlar "c, ğ, l, m, n, r, v, z" diri-biri de "m" harfidir ve bu harfle başlayan "mendil"den tutun da "masa"ya kadar kullandığımız binlerce kelime Türkçe değildir. Bu tutumumuzun geçerliliği hâlinde bugün Türkçe kelimelerin başlayamayacağı "m" gibi birkaç harfle başlayan binlerce kelimemizi eserlerinde kullanan bugünün yazarlarının Dîvan edebiyatına mensup yazarlardan ne farkı kalır? Batı tesirinde kalmış olan Tanzimat ve Servet-i Fünûn edebiyatlarımızın, Dîvan edebiyatımızdan daha sade dil kullandığını, aruz veznini ve Dîvan edebiyatımıza mensup sanatkârlarımızın kullandığı nazım şekillerini kullanmadığını, aynı kalıplaşmış mazmunlardan ve edebî sanatlardan yararlanmadıklarını kimse iddia edemez. Ama bu edebiyatlarımız, Dîvan edebiyatımız ve onu temsil eden sanatkârların muhatap oldukları tenkitlere asla muhatap olmamışlardır. Bunun tek sebebi birinin Doğu'yu diğerinin Batı'yı örnek alması mıdır? Eğer böyle ise adalet ve objektiflik bunun neresindedir?

Bir sanat eserini, konumuz edebiyat olduğuna göre bir edebî eseri, değerlendirirken en önce dikkat etmemiz gereken husus sanatkârın duygularını ve düşüncelerini ne kadar anlaşılır ve etkileyici şekilde ifade ettiğinin iyi tespiti olmalıdır. Burada "iyi anlaşılır" ifadesiyle asıl kastettiğimiz ifade ve üsluptur, öncelikle eserin dili kastedilmemiştir. Çünkü tamamen Türkçe kelimeleri kullanarak da duygu ve düşünceleri doğru ve yeterli bir şekilde anlatmak mümkün olamayabilir. Sanatkârı diğer insanlardan ayıran temel fark da bu ifade gücü ve üsluptur. Bu böyle olmasaydı bir dili konuşan, duygu ve düşüncelerini bu dille yazıya geçiren herkes sanatkâr olurdu. Bu böyle olmadığına göre sanatkârı diğer insanlardan ayıran önemli özelliklerinin var olması gerekir. Bu özellikler sanatkârlık gücü yani doğuştan var olan sanatkârlık yeteneği, iyi bir gözlemci olmak yani herkesin bakıp da göremediği güzellikleri ve özellikleri görebilmek, bilgili ve kültürlü olmak, iyi bir sanat terbiyesi ve eğitimi ile geniş bir hayâl ufkuna sahip olmaktır.

Dîvan şâirlerinin eserlerini incelediğimiz zaman, sıradan veya çok kötü bir şâir değillerse, bir sanatkârda olması gereken özellikleri taşıdıklarını tespit edebiliyoruz. Dîvan şâirinin en dikkate değer özelliği iyi bir gözlemci olmasıdır. Tabiatı ve çevresini son derece dikkatle gözleyen ve bu gözlemlerini hayâl ve sanatkârlık gücüyle kaynaştırıp, bilgi ve sanat anlayışıyla, vezin, nazım şekli ve tercih ettiği dili kullanarak, tadına doyum olmayan, dantel gibi işlenmiş eserler meydana getirdiklerini görüyoruz.

Temelinde şâirin yaşadığı sosyal ve tabiî çevrenin izlenimleri bulunan bu şiirler elbette ki bu çevrelerle sıkı sıkıya bağlı ve eğitim ve kültür seviyesi ne olursa olsun, o çevre içinde yaşayan herkesin ilgi ve beğenisini kazanabilecek özellikleri taşıyan sanat eserleridir. Dîvan şiiriyle ilgili olarak bugüne kadar yapılmış olan tahlil ve şerh çalışmalarını incelediğimiz zaman görüyoruz ki Dîvan şâiri günlük hayatında kullandığı ve çevresinde gördüğü, iğneden ipliğe hemen hemen her şeyi, şiirinde kullanmıştır. Bu da Dîvan şâirinin hayata ve çevresine nasıl sıkı sıkıya bağlı, onunla bir bütünlük içinde olduğunun en önemli delillerinden biridir. Bütün bu malzemenin Dîvan şiirinin genel karakteri ve prensipleri dahilinde kullanılması tabiî bir hadisedir. Çünkü her edebî tarzın kendine has tercihleri vardır. Bu da bir tarza sahip olmanın gereğidir.

Dîvan şiirinin hayatla bağlantısının en önemli delillerinden biri, genellikle âşıkâne duyguların ifade vasıtası olan gazellerin ihtivâ ettiği güzellikleri bir tarafa bırakırsak, bilhassa kasîde nazım şekliyle ve tabiî ki zaman zaman diğer nazım şekilleriyle de kaleme alınmış olan tevhid, na't, münâcaat, bahâriyye, şitâiyye, rahşiyye, ıydiyye, ramazâniyye, mersiyye vb. gibi özel bir konuyu ele alan manzûmelerde yer alan tasvirlerin, devrin ilimlerine, kültürüne, eğlence hayatına, günlük yaşayışına, örf ve âdetlerine, inançlarına, dilimizin vazgeçilmez güzellikleri olan atasözleri ve deyimlerimize ait bize sunduğu malzemeler bakımından, tahmin edilemeyecek kadar zengin ve renkli olmalarıdır. Bunun yanında ebced hesabıyla tarih düşürme geleneğinin bize bahşettiği birer tarihî vesika niteliğindeki tarih manzûmeleri de, Dîvan şiirinin ne kadar hayatla iç içe olduğunun bir başka delilidir. Bu makalenin sınırlı çerçevesi içinde bütün bu ifade ettiklerimizin örneklerini sunmamız mümkün değildir; ancak, burada zikredeceğimiz örnek beyitlerin konuyla ilgili bir kanaatın oluşmasına yardımcı olacağı inancındayız.

Dîvan şâiri günlük hayatla ilgili birçok unsuru şiirine taşımış ve değişik hayallere konu etmiştir. Bunu yaparken de hem gözlemlerinden, hem halkın gelenek görenek ve inançlarından, hem de güzel Türkçemize kazandırdığı deyim, atasözü ve kelâm-ı kibar gibi güzelliklerden bol bol yararlanmıştır. Bu da Dîvan şâirlerinin, yerleştirilmeye çalışılan "gül-bülbül hikâyesinden ibâret" veya bir noktaya odaklanmış olmaktan bütünündeki güzellikleri görmekten âciz bakışlıların ona yakıştırmaya çalıştığı "Dîvan şiiri baştan aşağıya oğlanlar için yazılmıştır"2 gibi kasıtlı ifâdelerin aksine, doğru dürüst bakmasını bilen gözlere ve onu okuyup anlamaya çalışan beyinlere doyumsuz güzellikler sunan birer gerçek sanatkârlar olduklarının bir delilidir.

16. yüzyılın ünlü şâirlerinden Bâkî'nin meşhur "saf saf" redifli gazelinde yer alan ve "Engin deniz, çok sayıdaki gözyaşı askeri ile cenk etmek için, dalgalarını saflar halinde gönderir" şeklinde düz yazıya çevirebileceğimiz,

Leşger-i eşk-i firâvân ile ceng itmek içün
Gönderür mevclerin lücce-i ummân saf saf3

beytinde, âşığın döktüğü gözyaşlarının çokluğunu ifade için gözyaşlarını denize doğru akan gür bir ırmağa ve hücûm eden bir orduya, sahile doğru sıralar hâlinde arka arkaya gelen dalgaları da yine hücuma kalkmış, gözyaşı askerleriyle savaşacak askerlere ve denizle ırmağın birleştiği yerdeki kargaşayı da bu iki ordunun göğüs göğüse yaptıkları mücadeleye benzetirken, gözlemlerini hayâl dünyası ve sanatkârlık gücüyle kaynaştırıp nefis bir beyit olarak bize sunmuyor mu?

Bâkî'nin sınıf arkadaşı olan Nev'î'nin "Kirpiğinin iğnesi yara dolu gönlümden geçtikçe, ipek kumaş üzerine karanfil nakşını işler" dediği,

Sûzen-i müjgânı geçdükçe dil-i pür-dağdan
Sanuram işler harîr üzre karanfül nakşını4

şeklindeki beytinde sevgilinin, âşığın gönlünü yaralayan sivri ve uzun kirpiklerini iğneye, âşığın yaralı gönlünü hassasiyetinden dolayı ipek bir kumaşa ve kanlı yaralarını da şekil ve renk bakımlarından bu ipek kumaşa işlenmiş bir karanfil motifine benzetirken tamamen günlük hayata, yaşadığı toplumun kültürüne sıkı sıkıya bağlı değil midir?

Nev'î'nin, şehzâde Sultan Mehmed'in sünnet düğünü dolayısıyla yazdığı Sûriyye'sinin başında yer alan ve "İlkbahar bulutu, gülün düğününe bir sabah vakti sayısız çiğ taneleri incisini saçılık olarak gönderdi. Servi, eline yeşil mum alıp (kapı kapı dolaşarak) her taraftaki binlerce çiçeği gül bahçesine okudu (davet etti)." dediği,

Bir subh-dem ki sûr-ı güle ebr-i nev-bahâr
Gönderdi jâleden saçılık dürr-i bî-şumâr
Reftâra geldi serv eline şem'-i sebz alup
Ezhârı sû-be-sû okıdı gülşene hezâr5

şeklindeki beytinde, insanlara verdiği güzel duygular bakımından ilkbahar mevsimi ile düğün, güzellik ve tazelik bakımından gül ile gelin (burada şehzâde), şekil ve renk benzerliği bakımından çiğ taneleri ile inci arasında ilgi kurarken ve "gelinin başına saçı saçmak", "mum ile düğüne okumak" gibi hâlâ halkımızın arasında yaşamakta olan güzel âdet ve geleneklerimizin izlerini yüzyılların ötesinden bize aktarırken, gerçek hayatın hangi düğününün güzelliklerinden ve coşkusundan kendisini uzakta tutmaktadır?

16. yüzyılın değerli şâirlerinden Hayâlî Bey güzellerin daha çok zenginliğe meylettikleri gibi bugün de geçerliğini sürdüren bir sosyal gerçeği "şimdiki sevgililer (güzeller) gayet kurnaz oldular ve can parasına (canını versen bile) öpücük vermezler; (onlar) gümüş ve altın (para) isterler" şeklinde ifade ettiği,

Nakd-i câna bûse virmezler dilerler sîm ü zer
şimdi mahbûblar gâyetde kurnaz oldular6

şeklindeki beytinde ifade ederken, Nev'î de aynı sosyal gerçeği "Gül ile sohbet ederken bülbülün devamlı (gümüş paraya benzeyen) gözyaşı dökmesinin sebebi, elde gümüş (para) olmayınca sevgiliye kavuşmanın müşkül bir iş olmasındandır." dediği,

Güle hem-sohbet iken bülbülün ağladığı bu
Elde sîm olmayıcak müşkil imiş vuslat-ı yâr7

beytinde dile getirirken tam anlamıyla hayata bağlı değil midir?

Gözlerimizi kapayarak bir şeyler hayâl etmek veya hatırlamak istediğimiz bir şeyi gözümüzün önüne getirmek için gözlerimizi yumarak düşünmek hepimizin yaptığı bir davranış biçimidir. Nev'î bu tabiî davranış biçimini gözleri âhûya benzeyen sevgilinin hayâlini avlamak için kurduğu bir tuzağa benzettiği ve göz ile tuzak çukuru, kirpik ile bu çukuru örten çalı çırpı arasında ilgi kurduğu ve "Kirpiklerimin çöpünü nazar kuyusunun (gözlerimin) üzerine örtüp perde yaptım (o kuyuyu gizledim) ve bir ceylan gözlü (sevgilinin) hayâlini avladım." dediği

Müjem hâşâkini çâh-ı nazar üzre kılup perde
Düşürdüm bir gözi âhû hayâlini şikâr itdüm8

şeklindeki beytinde hayâl âleminde mi gezmektedir yoksa avlanmak gibi günlük bir olayın özelliklerinden yararlanarak bu güzel beyte hayat mı vermektedir?

Sosyal ve aile hayatımızın vazgeçilmez bir unsuru olan çocuk ve çocukla ilgili unsurlara da ilgisiz kalmayan Dîvan şâirlerimiz, kültürümüze ait çok değerli malzemeyi bize aktarırken, hayata bağlılığın ve hayatın devamlılığının en güzel simgelerinden biri olan çocuklarla bu kadar yakından ilgilenmekle de Dîvan şiirinin gerçek hayatla olan sıkı bağlantısını da ispatlamış olmaktadırlar. Nev'î' bu konudaki düşüncelerini çocukların çok hoşlandıkları toprakla oynama alışkanlıklarını ifade ettiği ve "Toprak tenime yuvarlanıp düşen gözyaşı, sanki toprakla oynayan küçük (bülûğa ermemiş) bir çocuktur" dediği,

Galtân olup düşüp ten-i hâkîye göz yaşı
San tıfl-ı nâ-resîdedür oynar türâb ile9

şeklindeki beytinde dile getirirken; "Ey şâh (ey sevgili) ! İki gözümün bebeği yetim çocuklar gibi mahallende oturmuşlar, toprak ile oynarlar" diyen Necâtî Bey de, Yetimler gibi şâhâ iki gözüm bebeği Mahallen içre oturmuş türâb ile oynari şeklindeki beytinde, iki yetîme benzettiği göz bebeklerini toprakla oynayan çocuklar olarak hayâl ederken, hayatın gerçeklerinden çok mu uzaktadırlar?

Bebekler doğduktan sonra belli bir süre, diğer gıdalarla beslenebilecek olgunluğa gelinceye kadar, anne sütüyle beslenirler. Çocuğun anne sütünü bırakması "sütten kesmek" şeklinde ifade edilir. Yeni dikilen fidanlar da köklenip kendi kendini besleyecek yani olgunluğa erişinceye kadar, sulanırlar. Nev'î'nin, bu tabiî gerçeklerden hareket ettiği, bulutu emzikli anneye, fidanları süte muhtaç çocuğa, yağmuru da süte benzettiği ve"Bulut bağın çocuklarını (fidanlarını) sütten keser; çünkü onların her biri beslenip olgunlaştı." dediği,

Keser şîrden ebr etfâl-i bâğı
Çü beslendi her biri buldı kemâlili

şeklindeki beytinde, o anne sütünü emip olgunlaşan ya da yağmurlarla hayat bulup, kök salıp yeşeren fidanlar kadar tabiatın kucağında değil midir?

Sadece çocukların oynadıkları oyunlar değil; tavla, satranç ve gûy u çevgan, yüzük oyunu, yumurta uçurmak vb. gibi halkın itibar ettiği hoş vakit geçirmek için oynadığı oyunlar da Divân şâirlerinin asla ihmal etmedikleri ve şiirlerinde sık sık kullandıkları malzemeler arasında yer alır. Bu da onların günlük hayatla ne kadar iç içe olduklarının bir başka delilidir.

Nev'î'nin, tavla oyununun gerekli bir parçası olan "zar" ile ağlamak inlemek anlamına gelen "zâr" kelimesinin ses benzerliğinden yararlandığı, "zar gelmek" ifadesini de "zâr gelmek" ifadesiyle kaynaştırdığı ve " (Tavlada) zar geldiği zaman kapalı kapı elbette açılır; Biz de aşk tavlasında zâr olabilsek (bizim için kapalı olan kapılar da elbette açılır)." dediği

Bir katlu kapı açılup elbette gelür zar
Biz nerd-i mahabbetde hemân zâr olabilseki2

şeklindeki güzel beytinde, tavlada kapının üst üste gelen iki pulla alındığını, eski kapıların genellikle iki kanat olduğunu da hatırlatarak, tasavvufî bir hava içinde sunduğu bu beytinde Dîvan şiirinin günlük hayatla olan birlikteliğini görmemek mümkün müdür?

Gûy top, çevgân ucu kıvrık sopa demektir. Bu malzemelerle oynanan oyuna da "Gûy u çevgân" adı verilir. Dîvan şiirinde birçok renkli hayâle sebep olan bu oyun Nâilî'nin "Vahşet dolu bir vâdiyi andıran bu hayatta bir sükun (huzur) görmedik, himmet elinin çevgânı ile vurulmuş bir top gibi (fırıl fırıl), dönüp dolaşıp duruyoruz." dediği,

Görmedik âsâyişin bu vâdi-i pür-vahşetin
Gûy-ı ser-gerdânıyız çevgân-ı dest-i himmetin13

şeklindeki beytinde de herkesin oynadığı bir oyundan yararlanılarak insanın gerçek hayatta her gün yaşadığı durumlarla ilgili güzel bir değerlendirme yapılmıyor mu?

Yüzük oyunu "ister fincanla, ister mendille oynansın, yüzük oyununda sayı kaydeden taraf elebaşısının alnına sayı adedince kara çizmek veya yenilenleri alnını karalamak adeti" bulunan bir oyundur. Tırsî'nin,Yüzük oyunu diyü iş çıkarırlarsa eğer

Oyuna girme çalarlar sana bir kara meded14 ve
Bu gece sohbetin erbaşısı duyduk sen olmuşsun
Yüzünde bir iki üç yerde vardır kara besbelli15

beyitleri, halkın arasında oldukça yaygın olduğu anlaşılan bu oyun hakkında son derece anlaşılır bir dille bilgi verirken, millî kültürümüze de kaynaklık etmiyor mu?

Bâkî, Kur'ân'ı ezberleyen mektep çocuklarının yaşadığı sevinci dile getirdiği ve "Çemeninin kuşlarının çığlıklarının neşeli sesi her tarafa yayıldı, sanki bir yerden Kur'ân'ı hatmeden mektep çocukları çıktı." şeklinde nesre çevirebileceğimiz,

Çıktı bir yerden sadâ vü sıyt-ı mürgân-ı çemen
Gûyiyâ etfâl-i mekteb hatm-i Kur'ân eyledii6

beytinde çığlık çığlığa uçuşan kuşların neşeli ötüşleri ile önemli bir işi başaran çocukların mutluluk çığlıklarını birbirine benzetirken, tamamen hayata bağlı ve hayatın tam merkezinde yer almıyor mu?

Hemen hemen herkes çocukluğunda tahta atla oynamıştır. Nev'î kız veya erkek bütün çocukların itibar ettiği bu oyunu, rüzgârın tesiriyle hafif hafif sallanan dalı ata, çiçekleri de bir çocuğa benzettiği ve "Dallar üzerindeki çiçek rüzgâr ile oynar, güler; (bu hâliyle) ağaçtan ata binmiş, kendisinin süvari olduğunu zanneden bir çocuğa benzer" dediği,

şâhlar üzre şükûfe bâd ile oynar güler
Tıfla benzer kim ağaçdan ata olmışdur süvâr17

beytinde tabiatla ve gerçek hayatla tamamen kucaklaşmış değil midir?
Fuzûlî, sevgiliye kavuşmak için döktüğü gözyaşlarını şekil, renk ve dökülme eylemindeki benzerlikler sebebiyle yıldız ve çiçeğe benzettiği ve "Yıldızlar tükenmeyince güneş doğmaz; çiçekler dökülmeyince fidan meyve vermez," dediği,

Tükenmeyince kevâkib güneş tulu' itmez
Tökülmeyince şükûfe nihâl ber virmezi8

beytinde sevgilinin vuslatını güzellik ve değer bakımından güneşe ve meyveye benzetirken, tabiatı ne kadar dikkatle gözlemlediğini göstermiyor mu?

Bu güzel ifadeye yakın günlük bir söyleyiş de Nev'î'nin sevgilinin vuslatını meyveye, âşığın döktüğü gözyaşlarını çiçeğe benzettiği ve "Ey çemenin fidanı! Senin kavuşma meyvenin hevesiyle gözyaşı dökeyim; çünkü çiçek meyveye sebep olur." dediği,

Yâşum dökeyin mîve-i vaslun hevesinde
Ey nahl-i çemen bâ'is olur bâra şükûfe19

şeklindeki beytinde, çiçek dökmeden ağaçlar meyve vermez şeklindeki bir tabiî gerçeği, şâirâne bir güzellikle bize naklederken tabiatla yüz yüze değil midir?

Havaların ne kadar soğuk olduğunu anlatmak için "kedilerin damdan dama atlarken donduğu" gibi aşırı mübâlağalara uzanan bir çok yol bulunabilir; ancak, Nev'î'nin soğuğun şiddetini ifâde ettiği ve "Bu cihan kış rüzgârından öyle soğudu ki, güneş ateşi sincap renkli bulut (kürkü) un içine gizlendi." dediği ve güneş gibi bir ısı kaynağının, rengi ve şekli dolayısıyla sincap derisinden yapılmış bir kürke benzettiği bulutların içine saklandığını belirttiği,

şöyle serd oldı yine sarsar-ı deyden bu cihân
Oldı mihr âteşi sincâbî sehâb içre nihân20

şeklindeki beytinde dile getirdiği kadar şâirâne ve kudretle ifadesine kolay kolay rastlanamayacağı söylenebilir. Tabiatı böyle yakından izleyen ve özelliklerini bu şekilde dile getirebilen Dîvan şâiri nasıl oluyor da tabiattan ve sosyal çevresinden kopuk, yapay bir hayaller âleminde yaşıyor olabiliyor?

Taşlıcalı Yahyâ Bey'in, bulutları pamuğa, yağmuru da bu pamuktan damlatılan suya benzettiği ve " (Sakın) yağmur yağıyor deme (zannetme), seni gayet zayıflatıp (ölümcül hasta hâline getirip), feleğin bulutu ağzına pamukla su damlatır." dediği,

Yağmur yağar dime seni gâyet za'îf idüp
Ebr-i felek dehânına penbeyle su sıkar2i

şeklindeki beytinde, gözlemlerini ve günlük hayattaki ağır hastaların ağzına damla damla su verilmesi gibi bir gerçeği, hayallerinin potasında kaynatıp şâirlik gücüyle şekillendirerek bize sunarken, içinde yaşadığı toplumun ve çevrenin ne kadar uzağında bulunmaktadır?

Çok güzel kızlar ve kadınlar için halkımızın kullandığı güzel ifadelerden biri de "bir içim su"dur. Su tabiatı icabı aşağı doğru akar. Tâcîzâde Ca'fer Çelebi halkımızın zekâ ürünü ve dilimizin güzelliği olan bu ifade ile suyun meyilli arazide aşağı doğru akması gibi tabiî bir olayı, âşıklara ilgi göstermeyen ve rakiplere meyleden vefâsız sevgilisini yine ma'zur göstermeye çalıştığı ve "O güzel (sevgili) her alçağa aksa (meyletse) bunda şaşılacak ne var? Çünkü o güzel (sevgili) bir içim sudur ve suyun meyli de tabiatı icabı alçağa (aşağı) doğrudur." dediği,

Her denîye aksa tan mı bir içim sudur nigâr
Böyledür tab'ı suyun elbette meyli pestedür22

şeklindeki beytinde tamamiyle halkın güzelliklerini ve tabiî gerçekleri şiirleştirmiyor mu?

Yaşadığımız en önemli mekânlarımızdan biri olan evlerimizin aydınlık, dolayısıyla ferah olması pencerelerinin çokluğu ve genişliğine bağlıdır. Hayâlî Bey bu gerçekten ve inşâî prensipten hareket ederek kalbini eve, sevgilinin güzelliğini (güzel yüzünü) güneşe, sinesindeki yaraları cama ve yan bakış oklarının açtığı delikleri de pencereye benzeterek "Ey sevgili! Kalbimin (gönlümün) evine güzelliğinin güneşi düşsün (girsin) diye sînemin yaraları cam, yan bakış oklarının açtığı delikler de pencere olmuştur." dediği,

Hâne-i kalbüme hüsnün pertevi düşsün deyü
Dâğ-ı sînem câm olupdur zahm-ı tîrün revzenün23

şeklindeki beytinde yaşadığı ortamın özellikleriyle hayallerini sanatkârâne bir güzellik içinde bize sunmuyor mu?

Nâbî, duâyı harmana, ellerini bu harmanın buğday taneleri ile samanın ayrılması için düvenle ezilip parçalanmış buğday saplarının savrulmasında kullanılan ve şekil bakımından tıpkı bir ele benzeyen yabaya benzettiği, savurmak fiilini hem sapların savrulmasını ifade için hem de "boş konuşma, palavra savurma" anlamlarında kullandığı ve "Zâhit isterse iki elini duâ harmanına yaba edip savursun; eteğine ne girer (eteğine hiçbir şey girmez, tekbir tane düşmez)." dediği,Zâhid isterse savursun ne girer dâmenine
İki destini yaba itse duâ hırmenine24şeklindeki beytinde, günlük hayattaki harman savurma hadisesini, dînî inançlarını, riyâ ile ibadet yapılmayacağını sanatkârlık potasında hayâlleriyle eritip bize sunmuyor mu?Nâbî, terzilikle ilgili bir başka beytinde kumaşı biçmeye yarayan makası yara açan bir kesici alet, makasın kestiği kısımları iplikle dikerek birleştiren iğneyi de bu açılmış yaraları tedavi eden, iyileştirip kapatan bir merhem olarak hayâl ettiği ve "Yine (yardıma ihtiyacı olan) birinin yardımına hemcinsi koşar, yardımcı olur; bu sebeple, makasın açtığı yaraya iğne merhem vurur (sürer)." şeklinde nesre çevirebileceğimiz,Yine hem-cinsi çeker birbirinün gayretini Zahm-ı mikrâza urur sûzen anunçün merhem25 beytinde hem günlük hayatın biçki-dikişle ilgili olağan bir faaliyetini, hem de bir tedavi şeklini bize naklederken, günlük hayatı ve çevresini ne kadar dikkatle izlediğini ve tamamen yakın çevresiyle sıkı bir birliktelik içinde olduğunu göstermiyor mu?

Tandır, halk kültürümüzün önemli bir unsurudur. Bugün de kırsal kesimlerde insanımızın kullandığı ve vazgeçemediği bir araçtır. Tandırda pişirilen ekmek veya çörekler, sıcak sıcak nar gibi kızarmış görüntüleriyle her insanın, bilhassa çocukların iştahını kabartan câzibesiyle, günlük hayatımızın, özellikle şiirin yazıldığı 16. yüzyılın, vazgeçilmez tabiî güzellikleri arasında yer alır. Tâcîzâde Ca'fer Çelebi günlük hayatında yaşadığı bu güzelliklerden edindiği izlenimlerini hayalleriyle besleyerek, seher vaktindeki kızıllığı ile gökyüzünü ekmek pişirmek için yakılmış bir tandıra ve doğan güneşi bu tandırda pişirilmiş henüz sıcak, nar gibi kızarmış bir ekmeğe, goncaları da bu ekmeği görüp iştahlarından ağızlarını açan çocuklara benzettiği ve "Seher vakti güneşin sıcak ekmeğini gökyüzü tandırında gören goncalar, iştahlarından ağızlarını açtılar." dediği,

Kurs-ı germ-i âfitâbı gök tenûrunda görüp
İştihâsından sehergeh gonçalar açdı dehen26

şeklindeki beytinde, çevresiyle iç içe yaşarken aynı zamanda goncaların seher vaktinde güneşin ve ılık esen sabah rüzgârının tesiriyle açıldıkları gibi bir gözleme de yer vermiyor mu?

Üzerine cam veya kristal bir fânus geçirilerek hem korumaya alınan hem de estetik bir değer kazandırılan saatler, hem günlük hayatın bir parçası hem de o zaman için kıymetli bir eşya durumundadır. Saatlerin çelikten imal edildiği gerçeğini de göz önüne alan Nâbî'nin sevgilinin demir gibi sert ve duygusuz kalbini, tıkır tıkır çalışmaları ve belki de şekil bakımından, bir saate kendi temiz sînesini de, saflığı ve belki de çektiği acılar sebebiyle sararıp solmuş ve zayıflamış hâliyle, billur bir fânusa benzettiği ve "O demir gibi sert kalbe böyle saf bir sîne gerekir; (çünkü) billur bir fanus (kapak) saatin üzerine çok hoş yakışır." şeklinde nesirleştirebileceğimiz,

Ol kalb-i âhenîne gerek sîne böyle sâf
Zarf-i billûr hoş yakışur sâ'at üstine27

beytinde de gerçek hayatla sıkı sıkıya bir bağlılık içinde değil midir?

Sünbülzâde Vehbî, bilhassa Ramazan aylarında fakirler için düzenlenen iftar yemeklerine katılanlara verilen bir çeşit yardım olan "diş kirası " gibi güzel bir geleneğimizi "Gül renkli dudağı güzellik cennetinin kirazıdır; âşık onun için canını verirse (bu da onun) diş kirasıdır." dediği ve Divan şiirinde sık sık karşımıza çıkan can-nakd (para) ilişkisini de kullandığı,

Gülnâr-ı la'li cennet-i hüsnün kirâsıdır
Cânın virirse âşık ana diş kirâsıdır28

şeklindeki güzel beytinde içinde yaşadığı cemiyetin değerleriyle bütünleşmiş değil midir?

Uykusuz gecelerdeki uzunluğu ve sıkıntıyı anlatmak için halk arasında sıkça kullanılan bir deyimimiz "yıldız saymak"tır. Tâcîzâde Ca'fer Çelebi, sevgilisinin yan bakışının etkisiyle uykusuz geçirdiği bir gecede çektiği sıkıntıları dile getirdiği ve " (Ey sevgili!) Yan bakışın meğer yaşlı gözümün uykusunu bağladı ki, uykusu yok ve geceler sabaha kadar yıldız sayar." şeklinde nesre çevirebileceğimiz,

Bağladı gamzen meger yaşlu gözümün hâbını
Kim giceler subha dek yılduz sayar uyhusu yok29

şeklindeki beytinde, herhangi bir insanın tabiî davranışları içinde değil midir?
Taşlıcalı Yahyâ Bey gökyüzünü Hakk'ın sofrasına, güneş ve ayı da şekil ve renk bakımından, bu sofradaki sıcak ve soğuk iki ekmeğe benzettiği, ayın bir aylık zaman içinde geçirmiş olduğu safhaları göz önünde tutarak devamlı doğranıp yenilen bir ekmek, güneşi de fırından yeni çıkmış el değmeyecek kadar sıcak bir ekmek olarak hayal ettiği ve "Bu gökyüzü, Hakk'ın sofrasıdır; Güneş ve ay da (bu sofradaki) iki ekmektir. Güneş (ekmeğine) kimse el değmemiştir, Ortada doğranan ay (ekmeğidir). Her ne kadar doğranırsa doğransın gün-be-gün yine artar, himmetim artsın der isen durma sen de daima ekmek doğra (ekmeğini paylaş)." dediği,

Hân-ı Hak'dur bu felek mihr ile mehdür iki nân
Mihre kimse değmemişdür ortada ay togranan
Her ne denlü togranursa gün-be-gün artar yine
Himmetüm artsun der isen turma dâyim togra nân30

şeklindeki mısralarında, nefis bir gözlem güzelliği yanında Allâh'ın insanlara vermiş olduğu nimetleri ihtiyacı olanlarla paylaşmanın güzelliğini ve bunun mükâfatsız kalmayacağı gibi bir inancımızı da ifade ederek, Dîvan şiirinin hayatla olan bağlantısına güzel bir örnek vermiyor mu?

Kuluçkaya yatmak tabiatın güzellikler doğuran gerçeklerinden biridir. Bu tabiî ve günlük hâdise Hayalî Bey'in hayâlinde, temelinde tabiata ait gözlemler bulunan ve geceyi siyah renginden dolayı kargaya; ayı, rengi ve şekli sebebiyle yumurtaya; güneşi de bu yumurtadan çıkan altın kanatlı tavusa benzettiği ve "Gece kargası ay yumurtasını kanatlarının altına alınca, seher vakti ondan altın kanatlı güneş tâvûsu doğdu." dediği,

Zâg-ı şeb meh beyzâsın alınca zîr-i bâline
Doğdı andan çîn seher tâvûs-ı zerrîn-per güneş31

şeklindeki beytinde, günlük hayatın ve tabiatın güzellikleriyle iç içe değil midir?

Nev'î, akşam güneş batarken yani şafak vaktinde ufukta beliren kızıllığı yerlere saçılan kırmızı şarap olarak hayâl ettiği, hilâli de sevgilinin aşkıyla sarhoş olan, elindeki kadehi eğri tuttuğu için içindeki şarabı döken bir insana benzettiği ve "Ey sevgili! Yeni ay (hilâl) aşkının sarhoşu olduğu için, şafak vaktinde şarap dolu kadehini eğri tuttu ve bütün şarabı yerlere döktü." dediği,

Mest-i ışkundur meger cânâ şafakda mâh-ı nev
Câm-ı pür sahbâsını kej tutdı rîzân eyledi32

şeklindeki bir tablo güzelliğindeki beytinde, tabiatı ne kadar dikkatle inceleyip, değişik edebî sanatların kudretinden de yararlanarak, hayalleriyle bütünleştirdiğini göstermiyor mu?

Ayna, günlük hayatımızda her an kullandığımız ve vazgeçemediğimiz önemli bir eşyamızdır. Her gün en az birkaç defa onun yüzüne bakarız. Bâkî bu vazgeçilmez eşyamızın her gün kullanılma özelliğini birilerine fazla ilgi göstermek, şımartmak anlamına gelen "yüz vermek" deyimiyle beraber kullandığı, aynı zamanda ağzına ayna tutularak ölüm tespiti ve nefes ederek sihirle kötülük yapma geleneğini de hatırlattığı ve "O ay gibi güzel olan sevgili ayna gibi herkese yüz vermesin, yüzünü göstermesin; (zirâ), bir bağrı yanık âşığın nefesine uğrar." dediği,

Âyîne gibi herkese yüz virmesün ol mâh
Bir bağru yanuk âşıkun uğrar nefesine33

şeklindeki beytinde sevgilinin düzgün, parlak, güzel yüzüyle ayna arasında da ilgi kurarken, yaşadığı toplumun dışında mı bulunmaktadır?

Evimizin temizliği ve bunun sağlanması için kullandığımız vasıtalar, günlük hayatımızın ayrılmaz parçalarıdır. Eskiden sakalar (sakkâ) ihtiyacımız olan suyu su kaynaklarından evlerimize taşırlar, ferrâş adını verdiğimiz temizlikçiler de tozmasın diye genellikle toprak olan mekânları süpürgeyle süpürerek gerekli temizliği yaparlardı. O zamanki hayatımızın her gün yaşanan bir gerçeği olan bu faaliyet Helâkî'nin gözünü sevgilinin hayâline tahsis ettiği bir meskene, gönlünü temizlikçiye, gözyaşlarını su taşıyan sakaya, kirpiklerini şekil bakımından süpürgeye benzettiği ve " (Ey sevgili!) Gözüm hayâlinin padişahına mesken olduğundan beri göz yaşlarım saka, kirpiklerim süpürge, gönlüm de büyük bir arzu ile temizlikçi olmuştur." dediği,

Hayâlün şâhına mesken olaldan çeşmüm olmuşdur
Yaşum sakkâ müjem cârû gönül cân ile ferrâşı34

şeklindeki beytinde, Dîvan şâiri halkın içinden kaçıp da fildişi kulesine sığınmış mı, yoksa tamamen o halk ile bütünleşmiş midir?

Yağlık, büyükçe mendil anlamına gelen bir kelimedir ve Anadolu'da birçok yöremizde bilhassa erkeklerin kullandığı, akşam evine dönerken aldığı şeyleri içine çıkın ettiği ve bir çeşit ufak bohça gibi kullandığı eşyadır. Karamanlı Nizâmî, sevgilinin âşığına olan ilgisizliğini, âşığın ayrılık acısıyla döktüğü gözyaşlarının ne kadar çok olduğunu ifade etmek için kullandığı yağlığı vuslata (kavuşmaya) benzettiği ve " (Ey sevgili!) Sen ki kavuşma yağlığıyla kanlı göz yaşlarımı (hiç) silmedin; (şimdi de) ayrılık ateşiyle ciğerimi dağlamaya mı başladın? " diye sorduğu,

Sen ki vuslat yağlığıyla silmedün kanlu yaşum
Hecr odıyla ciğerüm dağlamağa mı başladın35

şeklindeki beytinde de günlük hayatın izlenimleriyle hayallerini kaynaştırmıyor mu?

Mıknatıs, demir zerrelerini kendisine çeken bir gereçtir. Günlük hayatımızın birçok ihtiyacında kullanılır. Tâcîzâde Ca'fer Çelebi, bu birçok alanda kullanılan gerecin metalleri kendisine çekme özelliğini sevgilinin sert ve duygusuz gönlünü demire benzettiği beytinde kendi gönlünü de sihir yoluyla mıknatısın özelliklerini kazanacak bir unsur gibi düşünerek, sevgilinin gönlünü kendine bağlamayı hayâl ettiği ve "Ey gönül! (sevgilinin gönlünü kazanmanın tek çaresi) sihir öğrenip mıknatıs olmaktır; çünkü onun (sevgilinin) gönlünün demirden olduğunu öğrendin." dediği,Çâresi sihr öğrenüp âhen-rübâ olmak gerekBildün ey dil çü kim anun gönlüni âhen dürür36

şeklindeki güzel beytinde de günlük hayatla tamamen iç içe değil midir?

Eskiden takvimler müneccim adı verilen görevliler tarafından hazırlanır ve tabiat hadiseleri ve önemli olaylar takvimde yazılırdı. 15. yüzyılın önemli şâirlerinden biri olan Ahmed Paşa, sevgilinin kaşlarını eğriliği ve inceliği sebebiyle hilâle benzettiği ve yeni ayın, ayın gökyüzünde hilâl şeklinde görünmesiyle başlamasından hareketle "Ey ay yüzlü (sevgili) ! Kaşının eğrisini gören müneccimler, takvimde ay başında fitne (kargaşa) var diye yazarlar." dediği,Ey kamer-tal'at kaşun kavsin görüp takvîmde Ay başında fitne var diyü müneccimler yazar37şeklindeki beytinde, sevgilinin âşıklarına görünmesi hâlinde âşıkları arasında meydana gelecek kargaşaya da işaret ederken, acaba içinde yaşadığı gerçeklerden ne kadar uzakta bulunmaktadır?

Nef'î, feleği mühendise, güneşi yıldızların arza nazaran yükseklik derecesini bulmakta kullanılan usturlâb adlı âlete, güneş ışıklarını da bu âletin ipine benzeterek "Felek mühendis olmuş, bu duvarın yüksekliğini ölçmek için güneşi usturlâb, güneş ışığını da ona ip yapmış." dediğijrtifâ'ın almağa olmış mühendis çarh ana

Mihri usturlab edip kılmış şu'âın rismân38

şeklindeki beytinde, gözlemlerini ölçüp biçip, bir mühendis titizliği ile şâirlik gücünü birleştirip gerçek hayata sıkı sıkıya bağlanmıyor mu?

Gözlük, gözü bozuk herkesin kullanmak ihtiyacında olduğu vazgeçilemez bir sağlık gerecidir. Toplumumuz gözlük kullananlara esprili bir şekilde yaklaşırken "dört göz" ifadesini kullanır. Kastamonulu şâvûrî bu ifadeyi sevgilisine duyduğu hasreti daha kuvvetle ifade etmek için "dört gözle yol gözetmek" şeklinde deyimleştirerek "Sevgilinin güzel yüzünü (daha iyi) görmek için (ben gözlerime) gözlük tutarım; (bu sebeple) dört olan gözüm sevgiliyi görmek için (dört gözle) yol gözetir." dediği,

Gözlük tutarın görmeğe ben rûy-ı nigârı
Dört oldu gözüm yol gözedür görmeğe yâri39

şeklindeki beytinde hayatımızdaki gözlük gerçeğini, bununla ilgili olarak toplumumuzda gelişen latife yollu davranış biçimini ve buna bağlı olarak geliştirilen güzel bir deyimimizi şiirinde kullanırken, bu toplumla iç içe yaşayan bir fert olarak görünmüyor mu?

Çarh, gökyüzü anlamının yanında bıçak, hançer kılıç gibi aletleri bilemek için kullanılan bileği taşını döndüren aracın da adıdır. Çarka tutulan hançerin, eğer imal edilirken eğri imal edilmemiş ise, düz olan ağzı çok bilenmekten dolayı meydana gelen aşınma sebebiyle eğri bir şekil alır. Bu görünüşüyle hançer şekil bakımından yeni doğmuş aya yani hilâle benzer. 16. yüzyılın güçlü şâirlerinden Nev'î, çarh kelimesinin bu değişik anlamlarından yararlanarak, gökyüzünü, dönerek hareket etmesini de göz önünde tutarak, kesici aletleri bilemeye yarayan çarka, hilâli de gökyüzünde bulunması ve şekil benzerliği sebebiyle hançere benzeterek "Yeni ayın hançeri bu kadar keskin olursa bunda şaşıracak ne var? Kaza eli nice zamandan beri onu çarha tutar." şeklinde nesre çevirebileceğimiz,

Olursa hançeri mâh-ı nevün n'ola bârik
Niçe dem oldı tutar anı çarha dest-i kazâ40

şeklindeki güzel beytinde, ne kadar hayâl gücünün ufuklarında dolaşsa da bir yönüyle günlük hayatın ve tabiatın gözlemlerinden yararlanmıyor mu?

Bugün kullandığımız takvimli saatlerin ne zamandan beri toplumumuzda kullanıldığı bir araştırma konusu olabilir; ancak, bu saatin Nâbî'nin yaşadığı 18. yüzyılda kullandığımız, en azından haberdar olduğumuz bir önemli icat olduğunu, gönlünü "aylı günlü saat" olarak vasıflandırdığı ve "Gönül güzellerin düşüncesi ile sıkı fıkıdır, sînemin içi sanki aylı günlü bir saattir." dediği

Gönül ki fikr-i bütân ile germ-ülfetdür
Derûn-ı sîne hemân aylı günlü sâ'atdür41

şeklindeki beytinde, toplumdaki gelişmelerden ve yeniliklerden acaba ne kadar uzaktadır?

Bâkî, bugün günlük hayatımızın vazgeçilemez toplu ulaşım vasıtalarından biri olan "dolmuş" un 16. yüzyılda da mevcut olduğunu ve sahiller arasında sefer yapan "dolmuş kayıkları" bulunduğu bilgisini bize aktardığı ve "Yine zevrak denilen kadeh tatlı şarap ile dolsa, bu dolmuşla eğlence ve neşe kıyısına geçsek." dediği,

Kenâr-ı ayş u safâya geçilse dolmuş ile
Yine pür olsa mey-i hoş-güvâr zevrakda42

şeklindeki beytinde, zevrak kelimesinin kayık ve kadeh anlamlarından da yararlanarak dolmuş kayığına binip tâ 16. yüzyıl sahillerinden 2l. yüzyılın sahillerine, zamanımıza demir atmıyor mu?

Nev'î, yetim ve dolayısıyla korumasız kaldığı için korkuyla ve ümitsizlikle annesinin eteğine sarılan bir çocuğun çâresizliğini ele aldığı, gözlerinden eteğine dökülen gözyaşlarını, annesinin eteğine sarılan bir çocuğa benzettiği ve "Eğer yetim göz yaşlarım eteğime sarılmasaydı, ben çoktan yokluk diyarına (öteki dünyaya) giderdim." dediği,

Adem diyârına çoktan revân olurdum ben
Yetîm-i eşküm eger almasaydı dâmânum43

şeklindeki nefis beytinde, hayatın ve içinde yaşadığı toplumun acı gerçeklerinden ilham almıyor mu?

Dîvan şâiri, yer adlarımızı, sözlük anlamlarından da yararlanarak, beyitlerine aktarıp bu konuda da bize renkli hayaller sunarken, aynı zamanda belge niteliğinde bilgiler de aktarmışlardır. Ederunlu Vâsıf'ın Vâlide Sultan Kasrı'nın inşâsı dolayısıyla yazdığı 1226/1811 tarihli tarih manzûmesinde yer alan ve "Bu sultanlara yakışır yeni tarzda yapılan yüce kasrın inşasıyla Eskidar'ın nâmı Üsküdar şeklinde değişti." dediği,

Bu tarz-ı nev mulûkî kasr-ı âlînün binâsıyla
Değişti şimdi nâmı Eskidâr'ın Üsküdâr oldı44

şeklindeki, "Üsküdar"ın eski adının Eskidâr (Eski kapı veya Eski ev) olduğunu ifade ettiği beyti ile Taşlıcalı Yahyâ Bey'in, sevgilinin siyah kaşlarını "Karesi", nurlu yüzünü "Aydın", siyah kâkülünü "şam" ve beyaz sînesini "Akyazı" vilayetlerine benzettiği ve " (O sevgilinin) kaşları Karesi, nurlu yüzü Aydın, kâkülü kavuşma şâm'ı (akşamı) ve sînesi de Akyazı'dır." dediği,

Karesi ebrûları Aydın münevver çihresi
Kâküli şâm-ı visâli sînesi Akyazı'dur45

şeklindeki beytini örnek olarak vermekle yetineceğiz. Bu iki küçük örnek bile Dîvan şiiri hakkındaki haksız suçlamalara bir cevap teşkil etmiyor mu?

Bilhassa çocukların yaptıklarını anlatmak ve belki de çocuklara gözdağı vermek için annelerin çok kullandıkları "Akşam baban gelsin bu bana yaptıklarını bir bir anlatacağım" şeklinde bir söz vardır. Halkımız arasında da sık sık kullanılan bu tatlı şikâyetlenme sözü Mesîhî'nin sevgiliyi Hakk'a şikâyet ettiği, devrinin okun ucuna mektup bağlayarak haberleşme gibi bir geleneğine de işaret ederek, göklere yükselen âhını oka benzettiği ve " (Ey Sevgili!) Senin bana ettiklerini Hakk'a bir bir arz etmek için ah okunun peykânına (ucuna) mektuplar bağladım." dediği,

Sen bana itdüklerün bir bir Hakk'a arz itmeğe
Ruk'alar bağladım âhum okınun peykânına46

şeklindeki beytinde, bize Dîvan şiirinin hayatın tam içinde olduğu haberini de göndermiyor mu?

Sosyal tenkit de Dîvan şâirlerimizin asla ihmal etmediği konular arasında yer alır. Birçok şâirimizde karşımıza çıkan bu özelliğe ait zikredeceğimiz birkaç beytin bu konudaki düşüncelerimize ışık tutacağı kanısındayız.

20. yüzyılda yaşamış olan Hâfız Cemal Ararat'ın feleğe kıymet vermeyecek kadar dünya zenginliklerine önem vermediğini ifade ettiği, kıymetsiz bir para birimi olan metelik ile bu kelimenin değersizlik ifade eden anlamından yararlanılarak yaratılmış olan "metelik vermemek" deyimini ustalıkla kullandığı, ne kadar gönül zengini olduğunu ifade ettiği ve "Ben bu yokluk pazarında (dünyada) öyle zengin biriyim ki, feleğe metelik vermek için bende bozukluk yoktur." dediği,

Ol ganîyem ki bu bâzâr-ı fenâda feleğe
Metelik vermek için bende bozukluk yoktur47

şeklindeki nefis beytinde, sosyal hayatımızın hırsın ve bencilliğin ötesine taşınmış bir örnek davranış biçiminin güzelliğini görmemek mümkün müdür?

Toplumumuzda ilimle ve eğitimle uğraşanların ihmali ve maddî sıkıntı içinde oluşu, buna karşılık cahillerin ve herhangi bir şekilde işlerini yürütmesini becerenlerin daha iyi imkânlara sahip olduğu gerçeğinin, bugün olduğu gibi beş yüz yıl önce de aynen geçerli olduğunu Rumelili Za'îfî'nin "Bilgi sahipleri bir köşede ekmeklerini küle banıp (kurumuş ekmeklerini ısıtıp ısıtıp) yer, câhilin önünde çeşit çeşit nimet taze taze ve bol bol (bulunur)." dediği,

Bir bucakda ehl-i dâniş küle banup nân yir
Câhil envâ'-ı ni'âmda tâze tâze çend çend48

şeklindeki güzel beytinde ve daha sonraki asırlarda aynı çarpıklığı gören ve benzeri duyguları dile getiren Nef'î'nin "Çarh (felek) bilgi sahiplerine harmanından bir tane bile vermez; fakat, bir câhil bulsa bütün varını bol bol saçar." dediği,

Dâne vermez hırmeninden merdüm-i dânâya çarh
Bezl eder vârını ammâ bulsa bir nâdâna hep49

şeklindeki beytinde, asırlardır hâlâ kanayan toplumsal bir yaramıza parmak basmıyor mu?

Toplumumuzun bir başka kanayan yarası rüşvettir. Bundan beş yüzyıl önce yaşamış olan Andelîbî (Bülbül Hasan)'nin,

Eline zer alup varsan "Efendi gel buyur" derler
Eğer destin tehî varsan Efendiyi "uyur" derler50

şeklindeki beytinde, bu onulmaz toplumsal derdimize tercüman olduğunda, bu olumsuzlukları yaşamayan, fildişi kulesine çekilmiş, toplumdan ve toplumsal meselelerden kendini soyutlamış bir şâir olarak mı karşımıza çıkıyor?

Nâbî, nefse düşkünlüğün ve bu geçici dünyaya bağlanmanın yanlışlığını ve insanın hayatını cehenneme çevireceğini, sosyal hayatımızın bir gerçeği olan birden çok kadınla evlenmenin getireceği olumsuzluk ve sıkıntılarla anlattığı ve "Ey nefsine esir olan kişi! Dünyaya bu telaş (bu düşkünlük) nedir? Hanım üstüne hanım alan hiç rahat eder mi? " diye sorduğu,

Dünyâya bu telâş nedür ey esîr-i nefs
Râhat bulur mı avret alan avret üstüne51

şeklindeki beytinde, bugün de geçerliliğini sürdüren bir sosyal probleme parmak basmıyor mu?

şîrâze, kitabın formalarının dağılmaması için kitap ciltlenirken kitabın sırtının iki ucuna geçirilen ibrişim şerittir. Kelime mecâzen düzen, düzgünlük anlamına gelir. Mengene ise kitap ciltlenirken kitabın sıkıştırılmasına yarayan bir âlettir. Nâbî, insanların hayatları boyunca çektikleri ıstırâbı mengeneye, bu ıstırap sonunda ulaştıkları düzenli hayatı da şîrâzelenmiş bir kitaba benzettiği ve "Dünya, ıztırap mengenesinde sıkmayınca bir kimseye nizam şîrâzesi (rahat ve huzur) verir mi? " diye sorduğu ancak, sorunun cevabını beklemediği ve vermez dediği,

Gerdûn virür mi kimseye şîrâze-i nizâm
Tâ sıkmayınca mengene-i ıztırâbda52

şeklindeki beytinde hayatımızdaki önemli bir gerçeği ifade etmiyor mu?

Zâtî'ye göre halkın arasına soğukluk ve nifak sokanlar yüzüne tükürülmeyi hak ediyor demektir. Zaman da kışı getirmesi sebebiyle halkın arasına soğukluk sokmuş ve yüzüne tükürülmeyi hak etmiştir. Kışın yağan kar ise bulutun kızgınlıkla halkın arasına soğukluk sokan zamanın yüzüne tükürdüğü tükürüktür. Tabiî bir hadiseyi sosyal bir bozuklukla bütünleştiren ve "Bulut, halkın arasına soğukluk düşürdüğünü gördüğü zamanın yüzüne hışım ile tükürdü." dediği

Halk arasına gördü ki düşürdi sovukluk
Hışm ile bulut yüzine tükürdi zamânun53

şeklindeki beytinde, günlük olaylardan ve tabiatla iç içe olmaktan ne kadar uzaktadır acaba?

Taşlıcalı Yahyâ, "Açlık askeri ok ve yay ile yürüdü (hücum itti), bir bazlamaç olsaydı ona kalkan yapardım." dediği ve açlığı ok ve yayla hücum eden açlık askerine, bazlamacı da şekil bakımından ve açlığı giderme özelliği bakımından açlık askerinin hücumuna karşı koymak için kullanılacak bir kalkana benzettiği,
Açlık çerisi tîr ü kemân ile yürüdü

Bir bazlamaç olaydı iderdim ana siper54
beytinde, günlük hayatın tam ortasında bulunmuyor mu?

Nâbî, "Derdini ekâbirlere anlatmak için hiç zahmet etme; (çünkü) lütuf göstermek kibarlar için edebi terk etmek anlamına gelir" dediği,

Hîç arz-ı hâl kaydına düşme merâmunı
Tezkîr-i lutf terk-i edebdür ekâbire55

şeklindeki beytinde, zamanın ileri gelenlerinin bir davranışbiçimini tespit edip bize aktararak sosyal bir yaraya parmak basmıyor mu?

Dil birliğinin sağlanması bakımından İstanbul lisânı müşterek bir dil olarak düşünülmüştür. Bugün de geçerliliğini her zamankinden fazla hissettiren bu dil meselesinin Nâbî'nin yaşadığı 18. yüzyılda da önemli bir mesele olarak mevcut bulunduğunu "Nâbî, sözlerimiz (tatsız) tuzsuz olsa bunda şaşıracak ne var? Çünkü biz İstanbul lisânını bir kenarda unuttuk."dediği,

Nâbî aceb mi sözlerümüz olsa bî-nemek
İstanbul'un lisânın unutduk kenârda56

mısralarında tespit etmiş olmamız, bu dil yarasının hâlâ kanamakta olduğunu göstermesi bakımından önemli bir sosyal ve kültür meselesine parmak basmak değil midir?

Refî-i Amidî'nin "şarap ibriği, kadehin emzikli annesi, meyhaneci de içki dağıtanların süt babasıdır." şeklinde nesre çevirebileceğimiz,

İbrîk-i mey ki sâgarın emzikli mâderi
Pîr-i mugân da sâkîlerin süt babasıdır57

betinde yer alan "emzikli anne" ve "süt babası" ifadeleri de şâirin günlük hayatla olan ilgisinin bir işareti değil midir?

Yalnızlık teması bütün edebiyatlarda olduğu gibi divan edebiyatımızda da çok güzel örneklerini bulmuş, şâirlerin devamlı ilgisinde kalmış vazgeçilmez bir konudur. Birçok güzel örneği bulunan bu konu Necâtî Bey'in mısralarında en hüzünlü ve erişilmez noktaya ulaşmıştır. Dinimiz gereği ve insanî duygular icabı, hiç kimsesi olmayanların cenazeleri bile kaldırılır ve üzerine toprak atacak birileri mutlaka vardır. Necâtî Bey hayatın bu gerçeklerini kullandığı ve "Benim için ağlayın (çünkü), öldüğüm zaman sabah rüzgârından başka hiç kimse üstüme (mezarıma) bir avuç toprak atmak için gelmez." dediği,

Beni ağlan beni kim üstüme gelmez ölicek
Bir avuç toprak atar bâd-ı sabâdan gayrı58

şeklindeki nefis beytinde yalnızlığın ve çâresizliğin ifadesinde doruklara tırmanırken, hayatın tam ortasına bağdaş kurup oturmuş değil midir?

Tıp ilmi ve halk tabâbeti de Dîvan şâirlerinin ilgisiz kalamadığı hayatımızın önemli bir olgusudur. Dîvan şâirleri konuya olan ilgisini ve bu konudaki bilgisini de sık sık şiirlerine taşımayı ihmal etmemiştir. Zâtî'nin, sevgilinin yanağını öpme arzusunu yerine getirmek için ayna ile ölüm hadisesini tespit gibi bir tıbbî yolu denediği, sevgilinin parlak ve güzel yüzünü aynaya benzettiği, hile yoluyla bu arzusunu gerçekleştirmeye çalıştığı ve "Ey kan dökücü güzel! Gözünün celladını gördüm ve hayatım gitti (öldüm); inanmazsan yanağının aynasını ağzıma tut." dediği,

Gözün cellâdını gördüm hayâtım gitdi ey hûnî
İnanmazsan eger tut ağzuma mir'ât-ı ruhsârını59

şeklindeki beytinde, günlük uygulamadaki bir teşhis metodunu bizlere aktarmıyor mu?

Zâtî'nin bir cerrâhî müdahaleyi edebî ifadelerle şiirine taşıdığı ve "Ey cerrah, bin dirhem ibrişim getirsen bile, bu yüz parça olmuş göğsümün yaraları dikiş tutmaz (dikemezsin)" dediği,

Eger bin dirhem ibrîşim getürürsen dikiş tutmaz
Eyâ cerrâh zahmın dikmeğe bu sadr-ı sad-çâkün60

şeklindeki beytinde o yüzyılda yaraları dikmek için ibrişim kullanıldığını da aktararak, belge niteliğinde bilgileri bize ulaştırmıyor mu?

Örümcek ağının, yaraların kanını durdurucu bir özelliği vardır ve halk arasında kanayan yaraların kanını durdurmak için sigara külü, tuz ve idrar gibi maddelerin yanında örümcek ağının da kullanıldığını biliyoruz. Örümcek ağının bu özelliği Nev'î'nin "Gözüm şu yaraya benzer ki, kirpiklerim onun üzerine bir örümcek ağı gibi basılmadıkça kanı dinmeyecektir." dediği ve kanlı gözyaşları döken âşığın göz yaşlarının ancak ölünce dineceğini, kirpik-örümcek ağı benzetmesinden de yararlandığı,

Gözüm şu yaraya benzer kim dinmege kanı
Örümcek ağıdır üstünde sanki müjgânum61

şeklindeki beytinde, halk hekimliğine ait bir bilgi olarak bize aktardığını tespit etmiyor muyuz?

Nabız tutarak bazı hastalıkların teşhisi metodu bugün de geçerliliğini korumaktadır. Helâkî, çok kullanılan bu teşhis metodunu "Ey Helâkî! Ecel tabibi nabzımı tutup, bu derdin en geçerli ilacı ölümdür dedi." şeklinde nesre çevirebileceğimiz,

Nabzum tutup Helâkî tabîb-i ecel didi
Ölmek bu derde hemîn var ise ilâc62

şeklindeki beytinde, toplumun gerçeklerine ne kadar ilgisizdir?

"şişe çekmek" soğuk algınlıklarının tedavisinde kullanılan bir usuldür ve eskiden çok yaygın olan bu tedavi şekli bugün de bazı yörelerimizde uygulanmaktadır. Hayâlî Bey, bir tâbir olarak "içki içmek" anlamına da gelen bu ifadeyi ustalıkla "Eğer sıhhat (sağlığına kavuşmak) istersen sakın tabibin şerbetini (ilacını) çekme (içme): mihnet ve gam derdine en iyi ilaç şişe çekmek (içki içmek) tir." dediği,

Sıhhat istersen eğer sakın çekme tabîbin şerbetini
Mihnet ü gam derdine gâyet devâdur şîşe çek63

beytinde ustalıkla kullanırken halkın arasında yaşayan bir insan olarak görünmüyor mu?

Akıl hastanesi anlamına da gelen Dârüşşifâ'da, görevlilerin hastalara uyguladıkları olumsuz davranışları nefsinde deneyen Fâzıl, yağmurlu bir havada gardiyandan yediği tokadın duygularını dile getirdiği ve

Sille-i dârüşşifâdır sanmayın gök gürlüyor
Bu yağan yağmur değildir âsumân ağlar bana64

dediği beytinde bugün de zaman zaman hâlâ şâhidi olduğumuz bir sosyal yaramıza parmak basarken, aynı sıkıntıları çeken diğer mazlumların kaderini paylaşmıyor mu?

Çok içki içen kimselerin başı ağrır. Başı ağrıyan insanlar bu ağrılarını hafifletmek veya gidermek için başlarını bir bezle sıkıca bağlarlar. Rumelili Zaifî içi şarap dolu ve içine toz toprak girmesin diye ağzı bir bezle sıkıca kapatılıp bağlanmış büyük bir şarap küpünü, çok şarap içtiği için başı ağrıyan ve ağrısı giderilmek için bir çemberle bağlanmış birine benzettiği ve "Çok şarap içtiği için küpün başı ağrımış; (bu sebeple) onun başını (kellesini) çenberle kat kat sarıp hoş ettiler (baş ağrısını giderdiler)." dediği

Çok şarâb içdügi içün ağrımış başı küpün
Kellesin çenberle kat kat sardılar hoş itdüler65

şeklindeki güzel beytinde, günlük hayatın izleri ile halk tabipliğinin, bugün de geçerli olan baş ağrısını tedavi şeklini görmemek mümkün müdür?

Sâbit'in, tabiplerin hastaya giderken nazlanması ya da hastanın veya hasta sahibinin doktor beklerken yaşadığı sabırsızlığın bir ifadesi olarak karşımıza çıkan ve "Eğer tabiplerin naz hastalığına bir ilaç bulunsaydı, hastanın derdine de bir derman bulunurdu."dediği,

Hastanın derdine dermân bulunurdu ammâ
Marâz-ı nâz-ı etibbâya bulunsaydı ilâc66

şeklindeki beyti, bir yönüyle de olumsuz ve bir tabibe yakışmayan sosyal bir davranış biçiminin tenkidi mahiyetinde değil midir?

Musikî de sosyal hayatımızın vazgeçilmez faaliyetlerinden biridir. Hayatımızda çok önemli bir yeri olan mûsikiye Dîvan şâirlerimiz de ilgisiz kalmamışlar ve musikiyle ilgili pek çok unsuru şiirlerinde malzeme olarak kullanmışlardır.

16. yüzyılda yaşamış olan Rumelili Zaifî'nin "Kulağını burdukça daima göğsünü geçiren kopuz gönül alan sevgiliye bütün sırlarını söylemek ister" dediği

Geçirür göğsini dâyim kulagın burdukça
Dimek ister kıla dek râzını dil-dâra kopuz67

beytinde, kopuz adlı Türk sazının akort edilme gibi basit bir işlemini şiirine aktarırken, kopuz ile âşık, kopuzun mandalı ile kulak, akort edilmiş bir sazın tellerinin çıkardığı âhenkli sesler ile sırlarını ifşâ eden âşığın inleyişleri arasında kurduğu bu güzel ilgide gerçek hayatın izlerini görmemek mümkün müdür?

Yükseğe gerilen tel üzerinde canını tehlikeye atarak gösteri yapan cambaz bugün de bazı küçük yerleşim yerlerinde ve bayramlarda bazı büyük merkezlerde ve genellikle sirklerde görebildiğimiz bir gösteri sanatkârıdır. Nâbî, zamanında sık sık karşılaştığı bu halkın çok itibar ettiği eğlence türünü mûsikî ile bütünleştirdiği, mızrabı cambaz, adını zikretmediği telli bir sazın tellerini de cambazın üzerinde yürüdüğü ipler olarak hayâl ettiği ve "Ey Nâbî! Mızrap, mecliste cambazlık eder ve sazın nağmelerine uyarak ipten ipe sıçrar." dediği,

Nâbiyâ bezmde cân-bâzlık eyler mızrâb
Sıçrar âvâze-i sâz ile resenden resene68

şeklindeki beytinde, günlük hayattaki gözlemleri ile musiki bilgisini kaynaştırarak bize sunmuyor mu?

Zaifî, bir meyhâne ortamındaki eğlence meclisini tasvir ettiği gazelinin bir beytinde meclisteki sazları anlatırken, onları birer güzele benzetir ve adlarını zikretmeden nefesli, vurmalı, yaylı ve mızraplı sazların tamamını ifade ettiği ve "Sazın kimini öptüler, kimisini okşadılar, kimisini omuzladılar, kimini ise kucakladılar." dediği,

Öpdüler sâzun kimin kimisini ohşadılar
Kimisin ber-dûş kimini der-âgûş itdiler69

beytinde, ney ve kaval gibi nefesli, def ve darbuka gibi vurmalı, keman gibi omuza konularak, ud ve tambur gibi kucağa alınarak çalınan sazların çalınış biçimlerini de tespit ederken, dikkatli gözlemlerini ve mûsikî bilgisini şâirâne bir şekilde gözlerimizin önüne sermiyor mu?

Tâcîzâde Ce'fer Çelebi, bir bahar tasvirinde gülleri def çalan bir çalgıcıya, güzel nağmelerle devamlı öten bülbülü neyzene, rüzgârda hafif hafif sallanan serviyi rakseden bir güzele benzetirken, bahar mevsiminin insanlara verdiği güzel duygulara dayanarak "şâdlık devrânı" olarak vasıflandırdığı ve "Güller def çalar, bülbüllerin neyi güzel nağmeler çıkarır, gönül alan servi raks eder, (şimdi) hoş eğlence zamanıdır." dediği,

Def urup güller olupdur nây-ı bülbül nağme-sâz
Serv-i dilcû raks ider hoş şâdlık devrânıdur70

şeklindeki beytinde, "şâdlık devrânı"nın güzelliklerini ve coşkusunu güllerle, bülbüllerle ve servilerle paylaşmıyor mu?

Ticaret hayatı her toplumun hayatında önemli bir yer tutan sosyal ve ekonomik bir faaliyettir. Gezginci tüccarların satacakları ticarî eşyayı kaynağından alıp ulaşabildikleri her yere götürüp satmaları da bu faaliyetin, bugün olduğu gibi dün de, değişmez bir kuralıdır. Neşâtî, Peygamber Efendimiz için yazdığı na'tın bir beytinde hareketlerinden ve gece ile gündüzü ifade etmeleri bakımından güneş ve ayı iki gezginci tüccar olarak hayâl eder. Bu tüccarların gündüz ve gece dünyaya sundukları mal ise beyaz renkli güzel bir koku maddesi olan kâfura benzetilen gündüz ile siyah renkli güzel bir koku maddesi olan ambere benzetilen gecedir. şâirin bu işin devamlı yapıldığını da ifade ettiği ve "Güneş ve ay, gündüz gece dünyâya kâfur ve amber arz eden (taşıyıp satan) iki gezginci tüccardır." dediği,

Mihr ü meh kim iki sûdâger seyâhat-pîşedür
Arz iderler rûz u şeb kâfûr u anber rûz u şeb71

şeklindeki beytinde içinde yaşadığı toplumun ticârî faaliyetinden bizi haberdâr ederken, tabiatla olan yakın ilgisini de dile getirmiyor mu?

Nâbî, "Masrafı gelirinden fazla olan kimselerin kadınına mağlup olan erkekten farkı yoktur." dediği,

Farkı yok merdânı mağlub olmadan nisvânına Her kimin kim masrafı gâlib gelir irâdına72 beytinde, ekonomik bir kuralı dile getirmiyor mu?

İmâretler, ihtiyaç sahiplerinin sığındığı ve ihtiyaçlarını giderdiği önemli sosyal müesseselerimizden biridir. Helâkî gönlünü imâret, dert ve belâyı da bu imâretin devamlı misafirlerine benzettiği ve "Ey Helâkî! Vîrâne gönlümü dert ve belâdan boş (dertsiz ve belâsız) bulmadım: (çünkü) o bir imarettir ve misafir konmayan imaret olmaz." dediği,

Dil-i vîrânumı derd ü belâdan bulmadum hâlî
Müsâfir konmamag olmaz Helâkî bu imâretdür73

şeklindeki beytinde, sosyal hayatımızın gerçekleri ve sosyal bir müessesemiz mısralarda boy gösterirken, Dîvan şâiri başka gezegenlerde mi yaşamaktadır?

Sosyal hayatın düzene konulması için yönetenler tarafından zaman zaman konulan narhlar ve yasaklar da Dîvan şâirinin ilgisinden uzak kalmayan sosyal gerçekler arasında yer alır. İçki yasağı, kahve yasağı gibi yasaklamalarla ilgili kaleme alınmış manzumeler ve beyitlerin sayısı da sanıldığından çok fazladır. Bir örnek olması bakımından Sâdullah İzzet'in kahveye konulan narh sebebiyle yazdığı, bedduâ mahiyetindeki "Kahve narhını koyan kahve gibi azap çeksin, hem yanıp (tavada kavrulup) yüzü kara olsun, hem (kahve değirmeninde çekilip) parçalansın, hem de (pişirilmek için) suya gark olsun" dediği ve çiğ kahvenin fincana dökülünceye kadar geçirdiği safhaları da anlattığı,

Kahve narhın artıran kahve gibi çeksin azâb
Ham yanıp hem rû-siyeh hem hurd ola hem gark-ı âb74

şeklindeki beytini, Nev'î'nin kahve yasağı dolayısıyla inzibat belediye zâbıtalarının kahve satanlara yaptığı eziyetleri ve haksızlıkları, kahve içemeyen müderrislerin düştükleri sıkıntıları dile getirdiği ve "Belediye zâbıtaları kahve satanlara niçin zulmeder? Yoksa bir Müslüman kahve içerse kâfir mi olur? Eğer müderris iki fincan kahve içmezse gece kitaba bakamaz (dersini hazırlayamaz) ve ertesi gün de derse çıkamaz (ders veremez)." dediği,

Muhtesib kahve-fürûşa ne ta'addî eyler
Yohsa kâfir mi olur içse müselmân kahve
İrte derse çıkamaz gice kitâba bakamaz
Eğer içmezse müderris iki fincân kahve75

şeklindeki kıt'asını ve Cemâlî'nin "Yine şarap içmeye sıkı yasak oldu ve dünya suyu soğulmuş (suyu çekilmiş) değirmene döndü." dediği,

Muhkem yasağ oldu mey-i nâba çün yine
Gerdûn döndü suyu soğulmuş değirmene76

şeklindeki beytini örnek vermekle yetineceğiz. Sayıları sanılandan çok daha fazla olan bu konudaki ifadelere verdiğimiz bu üç örnek bile Dîvan şâirlerinin çevresinde gelişen sosyal olaylara ilgisiz kalmadıklarının açık delillerinden değil midir?

şimdi olduğu gibi eskiden de altın ve gümüş gibi kıymetli maden külçelerinin üzerinde saflığını belirleyen ve kumaşların kenarında kalitesini gösteren damgalar bulunurdu. Günlük hayattaki bu olağan uygulamadan ilham alan Yenişehirli Beliğ, sevgilinin beyaz ve temiz bedenini saf gümüş külçesine ve göbeğini de bu gümüşün saflığını (karat) gösteren damgaya benzettiği ve "O aya benzeyen sevgilinin saf gümüş gibi temiz olan vücudu sanki yaratılırken ayar olunmuştur; çünkü, göbeğinin şekli bir külçe gümüş üzerindeki damgaya (sah işaretine) benziyor." dediği,

Ayâr olmuş ezelde cism-i pâki ol mehin gûyâ
Ki benzer resm-i nâfı tûde-i sîm üzre damgâya77

şeklindeki beytinde, içinde yaşadığı toplumdan ne kadar uzaktır?

Din ve dînî unsurlar her toplumun hayatında önemli bir yeri olan inançlar manzûmesidir. Böyle önemli bir sosyal olguya elbette ki Dîvan şâirleri de ilgisiz kalamamış, birçok dîni ve tasavvufî terim ve

bilgiyi mısralarına taşımışlardır. Biz bu yazımızın konusu olmadığı için Dîvan şiirindeki dînî ve tasavvufî unsurlar üzerinde durmayacağız. Ancak konumuzun gereği olarak birkaç dikkat çekici örneği vermekle yetineceğiz:

Sabun, kirlerin temizlenmesinde ihtiyaç duyduğumuz ve asla vazgeçemeyeceğimiz, toplumun her kesiminde ve her zaman önemini muhafaza etmiş bir temizlik malzemesidir. Tövbe ise günahlardan temizlenmek için dinimizin bize bahşettiği bir arınma yoludur. Nâbî, maddî kir ile manevî kir olan günah ve bunlardan temizlenmeyi sağlayan sabun ile tövbe arasında kurduğu ilgiden yararlandığı ve "Ey Nâbî", günah kiliminin kirinin temizlenmesine ancak tövbe sabunundan imdat (yardım) ile olur." dediği,

Sabûn-ı tevbeden olur imdâd Nâbiyâ
Çirk-i pelâs-ı ma'siyyetün şust ü şûsına78

şeklindeki beytinde dîni bilgi ve inançlarıyla günlük hayatta yaşadıklarını kaynaştırırken, hayatla sıkı sıkıya bağlı mısraları yazmış olmuyor mu?

şeyhülislâm Yahyâ, "Bayram ayrılık oruçlusuna yılda bir kere görünen ve fazla durmadan geri giden mahcup bir güzeldir." dediği,

Görinür rûzedâr-ı hicre ancak yılda bir kerre
Çün eğlenmez gider bir dilber-i mahcûbdur bayram79

şeklindeki beytinde günlük hayatın hangi güzelliklerinden uzakta bulunuyor?
Vasfî'nin, "Oruç ayıdır kâfir gözün kan içmesin dedim;, kâfirlerin orucu saf şarapla bozulmaz dedi." şeklinde nesre çevirebileceğimiz,

Rûzedür kâfir gözün kan içmesün didüm didi
Rûzesi kafirlerün sınmaz şarâb-ı nâbdan80

beytinde, hayatın gerçeklerini bilmediğini ve onlardan uzak kaldığını kim söyleyebilir?

Tespih, dînî ibâdetlerimiz sırasında kullandığımız eşyalarımız arasında yer alır. Birçok müminin elinden düşürmediği tespih de Dîvan şiirinde sık sık karşımıza çıkan unsurlar arasında yer alır. Hayâlî Bey, âşığın döktüğü kanlı göz yaşı tanelerini de değer ve renk benzerliği bakımından mercan tespihin tanelerine benzeterek "Bir güzelin zülfündeki damla damla kanlı göz yaşlarımı gör; Cibrîl'in elindeki mercan tespih oldu say." dediği,

Katre katre kanlu yaşum bir sanem zülfünde gör
Yâ kef-i Cibrîl'de tesbîh-i mercân oldı tut81

şeklindeki beytinde dînî inanışlarıyla günlük hayattaki uygulamalarını şiirine taşırken hayatla olan sıkı bağlarını ifade etmiyor mu?

Toplumumuzun bugün de bazı yörelerimizde geçerliliğini sürdüren kültürümüze mâlolmuş güzel âdetlerinden biri de "mum ile okumak" yani mum ile düğüne davet etmek geleneği de, birçok geleneğimiz gibi, Dîvan şiirinde yer almıştır. Bazen "kırmızı dipli mumla okumak" şeklinde karşımıza çıkan bu davet şekli Zâtî'nin "Ey ay gibi güzel olan sevgili! Akşamları gölgem benim arkadaşımdır:, (ama), o dahi mum ile okumazsam (davet etmeyince) yanıma gelmez." dediği,

Hem-demüm sâyemdürür ahşam olıcak ol dahi
Okumazsam mûm ile ey mâh gelmez yanıma82

şeklindeki beytinde, arz-ı endâm ederken bu güzel beytin şâiri bir başka toplumun mensubu olarak mı karşımızda durmaktadır?

Halkımızın her türlü inancı da Dîvan şiirinde yer almıştır. Dîvan şiirinin kaynakları arasında önemli bir yeri olan Kur'ân-ı Kerîm, hadisler, peygamber kıssaları ve evliyâ menkabeleri de gerek telmih ve gerekse iktibas yoluyla beyitlerde yer alırlar. Birçok değişik ve güzel örneği bulunan bu konuda Necâtî Bey'in sevgilinin yüzünü Mushaf'a ve rakîbi de şeytana benzettiği ve "Ey sevgili! Yüzünün örtüsünü açma, rakip senin yüzünü görmesin: çünkü Mushaf açık bırakılınca onu şeytan okur derler." dediği,

Bî-nikâb olma habîbüm görmesin yüzün rakîb
Mushaf açık olıcak dirler anı şeytân okur83

şeklindeki beytini örnek olarak verebiliriz. Bu tek beyit bile Dîvan şâirlerinin içinde yaşadıkları toplumun inançlarından ne kadar haberdar ve onlarla beraber olduğunu göstermiyor mu?

Birbirinin kanını yalayarak kan kardeşi olmak çok eski ve bugün de geçerliliğini sürdüren bir âdetimizdir. Âhî, "yan bakış oklarınla kılıcın can almak için yoldaş oldular: sinemin üzerinde kan yalaşdılar, kan kardeşi oldular," dediği,

Oklarun cân almağa tîgunla yoldaş oldular
Sînem üzre kan yalaşdılar karındaş oldular84

şeklindeki beytinde gerçek hayatla kan yalaşıp, kan kardeşi olmamış mıdır?

Fâtih'in vezirlerinden olan ve Adlî mahlasıyla şiirler yazan Mahmud Paşa, lâleyi sevgilinin yüzündeki rengi ve kokuyu çalan bir hırsıza benzettiği ve "Ay Cân (sevgili)! Lâle, yanağının rengini ve kokusunu çaldı ki, bir ağaca sarmışlar ve teşhir için çarşı çarşı gezdirirler." dediği,

Lâle haddinden meğer kim reng ü bû uğruladı
Kim dırahta saruben gezdirirler bâzârda85

şeklindeki beytinde, sevgilinin güzelliğini dile getirirken bir taraftan da devrine ait hırsızlık yapanların cezalandırılma biçimi hakkında bize belge sunmuyor mu?

Dukakinzâde Ahmed Bey, "(İlâhi aşkın) arzusu (bana) ulaştığı zaman, güneşten düğmesi ve hilâlden iliği olsa bile sabır hil'atini parçalarım." dediği ve sabrı bir makam ve zenginlik nişanesi olan hil'ate, güneş ile hilâli de şekil, değer ve renk benzerliği sebebiyle bu hil'atin altın düğmesi ve iliğine benzettiği,

şevk irdüğince çâk iderüm sabr hil'atin
Hurşîd olursa tüğme ana mâh-ı nev ilik86

şeklindeki tasavvuf ağırlıklı beytinde, acaba tabiata ve sosyal hayata ait gözlemlerinden yararlanmıyor mu?

Hat (yazı) ve yazı sanatıyla ilgili unsurlar da, Dîvan şiirinde sık sık karşımıza çıkan günlük hayatımızın güzelliklerindendir. Bunun sebebi eğitim görmüş olan Dîvan şâirlerinin bir kısmının aynı zamanda hattat olmaları ve hemen hemen hepsinin yazı ve yazı ile ilgili malzeme ve bunların kullanışları hakkında geniş bilgi sahibi olmalarındandır.

17. yüzyılın ikinci yarısı ile 18. yüzyılın birinci yarısında yaşamış olan Nâbî'nin "Kalemin gönlü eğri (kalbi bozuk), mürekkebin yüzü kara (güvenilmez), kağıt iki yüzlü (riyakâr); o şâha (sevgiliye) arz-ı hâlimi yazmakta (acaba) kimi sır ortağı yapsam? " şeklinde nesre çevirebileceğimiz,

Kalem kec-dil mürekkeb rû-siyeh kâğıt dü-rû bilmem
Kimi itsem o şâha arz-ı hâlim yazmada mahrem87

şeklindeki nefis beytinde, kamış kalemi içinin eğri büğrü olması sebebiyle kalbi bozuk, kötü niyetli bir insana, mürekkebi siyah renginden dolayı kara yüzlü yani güvenilmez bir insana ve bir yaprak kağıdı iki sayfadan ibaret olması sebebiyle iki yüzlü yani riyâkâr bir insana benzetirken acaba ne kadar bu gerçek hayatın dışındadır?

Aynı malzemeyi kullanan fakat duygularını daha değişik bir şekilde ifade eden 16. yüzyıl şairlerinden Âhî, " (Ey sevgili!) Kâğıdın bağrı yufka, kalemin ise gözleri yaşlı; ben senin bana vermiş olduğun dert ve elemi mektuba nasıl yazayım? " diye sorduğu, Nice tahrîr ideyin nâmede derd ü elemün Bağrı yufka kâğıdın gözleri yaşlı kalemün88 şeklindeki beytinde, kâğıt hamurundan imal edilmiş kâğıdı, ıslandığı zaman yumuşayarak özelliğini kaybeden yufka ekmeğine ve aynı zamanda hassas bir insanın gönlüne, kalemi de acıklı olaylar karşısında gözyaşı dökmekten kendini alamayan yine hassas, duygulu bir insana benzeterek, sevgiliye "benim derdime kağıdın ve kalemin hassas gönlü bile dayanamadı" mesajını gönderirken tamamen içinde yaşadığı gerçek hayata sıkı sıkıya bağlı değil midir?

15. yüzyılın önemli şâirlerinden biri olan Ahmet Paşa, sevgiliye olan kayıtsız şartsız teslimiyetini, bir kamış kalemin yazı yazar hâle getirilmesi için uygulanması gereken başının kesilmesi ve dilinin yarılması işlemini kullandığı ve "(Ey sevgili!) Aşkının sırları dilime geldi ise (aşkının sırlarını daha fazla saklayacak hâlim kalmadı ve onu ifşâ edecek duruma geldim ise), kalem gibi başımı kes, dilimi yar (yani beni öldür) elimden ne gelir (bir şey gelmez) " dediği,

Râz-ı ışkun dilime geldi ise hâme gibi
Başımı kes dilimi yar elimden ne gelir89

şeklindeki beytinde, hayattan ve içinde yaşadığı toplumun değerlerinden ne kadar uzaktadır?

Sevgilinin yüzünü Kâbe'ye, yüzünde beliren ayva tüylerini de, hat kelimesinin yazı ve ayva tüyü anlamlarından yararlanarak, Kuran âyetlerine benzeten l5. yüzyılın bir başka önemli şâiri Necâtî Bey " (Ey Sevgili!) Yüzünde ayva tüylerin çıksa bunun ne zararı var? Kâbe'nin çevresine de Kuran âyetlerini yazarlar." dediği,

N'ola gelse hat-ı sebzin ne hatâsı ola kim
Ka'be'nün çevresine âyet-i Kur'ân yazalar90

beytinde, Kâbe örtülerinin üzerine Kur'an âyetlerinin yazılma geleneğini de bize aktarırken gerek sevgiliye ve gerekse sosyal hayattaki gözlemlerini dînî inanç ve bilgileriyle, sanatkârâne bir şekilde bize aktarırken gerçek hayatın neresinde durmaktadır?

Edirneli Nazmî, "Noktaya benzeyen benleri ve ayva tüyleri sevgilinin yüzünün sayfasına biçim verdi, (çünkü) Mushaf'ın yazısına i'rab ve noktalar konulduğu zaman güzel olur" dediği ve sevgilinin yüzünü Mushaf'a, ayva tüylerinin Mushaf'ın yazısına ve benlerini de i'rab ve noktalara benzettiği,

Safha-i rûyuna sûret virdi yârün hâl ü hat
Hatt-ı Mushaf hûb olur kondukda i'râb-ı nukât91

şeklindeki beytinde günlük hayatın yazı ile ilgili uygulamalarını sevgilinin güzelliğiyle bütünleştirerek bize nakletmiyor mu?

Muska (nüsha) yazma ve yazdırma geleneği toplumumuzun bazı kesimlerinde hâlâ geçerliliğini koruyan bir bâtıl inanıştır. Çeşitli isteklerin yerine geleceğine inanılarak kullanılan bu muskalar arasında evlenmek arzusunda olanların veya birbirine sevimli görünmek arzusu taşıyanların itibar ettikleri bir muska çeşidi olan "şirinlik muskası" Bâkî'nin "Ey Bâkî! Sevgilinin tatlı dudağının (üzerindeki) ayva tüylerini kim görse, şeker üzerine şirinlik muskası yazıldı zanneder." dediği ve tadı bakımından sevgilinin dudağını şeker ve dudağı üzerindeki ayva tüylerini yazıya benzettiği,

Nûşîn lebinde hattını kim görse Bâkiyâ
şîrinlik yazıldı sanur şeker üstüne92

şeklindeki beytinde, sevgilinin ne kadar sevimli, şirin ve cazibeli olduğunu ifade ederken bize hayatın gerçeklerini, toplumun tercihlerini ve ne olursa olsun inanç ve geleneklerimizi aktarmıyor mu?

Taşlıcalı Yahyâ Bey, sevgilinin güzelliğini levhaya, ayva tüylerini bu güzellik levhasının yazısına, benlerini noktaya benzettiği ve yüzünde ben bulunmayan sevgiliyi bu eksiklikten dolayı üzülmemesi gerektiğini söyleyerek teselli ettiği ve " (Ey sevgili!) Güzelliğinin levhasındaki yazıda noktalar bulunmuyorsa ne önemi var? (Çünkü), kırma hat genellikle noktasız yazılır." dediği,

Levh-i hüsnünde ne var bî-hâl ise ol tâze hat
Ekseriyâ kırma hat olur nigârâ bî-nukât93

beytinde, günlük hayatla ilgisini devam ettirirken, bizi bir yazı çeşidinden ve onun özelliklerinden de haberdâr ederken, kendisini çevresinden ve çevresindeki güzelliklerden tecrit mi etmektedir?

Berat, eskiden bir rütbe, nişan ve imtiyaz verildiğini bildiren fermana verilen addır ve ferman olması sebebiyle tuğra çekilerek onaylanmış bir belgedir. Helâkî, sevgilinin güzel yüzünü onun güzelliğinin tasdik belgesi olan güzellik beratına, yanaklarına düşmüş kıvrım kıvrım zülfünü şekli ve rengi bakımından o beratın üzerindeki tuğraya ve bütün cazibe ve fettanlığı ile yüzünün üzerindeki zülfü kıvrım kıvrım büken sevgilinin ince zarif parmaklarını da bu tuğrayı çeken kaleme benzettiği ve "O ay yüzlü güzel yanağındaki saçını parmağına dolayıp kıvrım kıvrım eder; sanki, güzelliğinin belgesine kalemlerle tuğra çeker." dediği,

Eliyle zülfün ol meh kim ruhunda pîç pîç eyler
Berât-ı hüsnine tuğrâ çeker gûyâ kalemlerle94

şeklindeki nefis beytinde bize işveli bir güzelin olağan davranış biçimi yanında günlük hayatla ve yazı ile ilgili birçok güzelliği cömertçe sunmuyor mu?

Nev'î, Dîvan şâirinin tabiatı çok dikkatle incelediğinin ve edindiği izlenimleri şâirlik gücü ve hayalleriyle birleştirdiğine şahitlik edeceği şüphesiz olan beytinde, tabiatı kış mevsiminde üzerinde hiçbir bitkinin bulunmaması sebebiyle gubârî hatla yazılmış, bahar mevsiminin gelmesi ve çiğ tanelerinin düşmesiyle bozulan bir kitaba (nüshaya) benzetirken, bahar mevsiminde çeşit çeşit bitkilerle yeniden canlanan aynı tabiatı da Kudret kâtibi'nin (Hakk'ın) elinden çıkmış ve yeniden yazılmış mükemmel bir nüshaya benzettiği ve "Zemine çiğ taneleri düştü ve gubârî hatla yazılmış olan yazı bozuldu. Çemenin nüshası (kitabı) Hakk'ın eli ile yeniden yazıldı." dediği,

Yazıldı sun' ile yeniden nüsha-i çemen
şebnem düşüp zemîne bozuldı hat-ı gubâr95

şeklindeki beytinde bizi tabiata ve günlük hayata bağlayan hangi bağlardan mahrum bırakmaktadır?

Lâle Devri'nin şûh şâiri Nedîm, sevgilisinin zerâfetini anlatırken biraz da mübâlağaya kaçarak, " (Ey sevgili!) Dudakların bûse kelimesinin içindeki sin harfinin dişlerinden (bile) incinir: bu sebeple, dudağını öptürmek senin için imkânsız hâle gelmiştir." dediği,

Leblerin mecrûh olur dendân-ı sîn-i bûseden
La'lin öpdürmek bu hâletle muhâl olmuş sana96

şeklindeki beytinde bile gerçek hayatla ilgi içinde değil midir?

Kitap ve defter sayfaları arasına çiçek ve yaprak koyarak onları kurutmak ve bir hatıra olarak saklamak birçoğumuzun yaptığı güzel alışkanlıklardan biridir. Necâtî Bey, zamanımızdan altı yüz yıl önce bugün de günlük hayatımızda yeri olan bu davranış biçimini dile getirdiği ve "Ey sevgili! O misk kokulu hat (ayva tüyleri) ile o renkli yanak Kur'an sayfaları arasındaki bir gül yaprağıdır." dediği,

Cânâ hat-ı müşgînün ile ol ruh-ı rengîn
Gül yaprağıdur safha-i Kurân arasında97

şeklindeki beytinde, bugünün şâirleri kadar hayatın güzelliklerine bağlı değil midir?

17. yüzyılın önemli şâirlerinden biri olan şeyhülislâm Yahyâ, sevgilinin güzelliğinin ancak altın mürekkebiyle yazılacak bir yazı ile tavsif edilebileceğini ve bunun sağlanması için de güneşin her sabah lâcivert renkli bir kâse içinde altın varaklarını ezerek altın mürekkebi hazırladığını ifade ettiği ve "Ey sevgili! Senin güzel yüzünün özelliklerinin yazılabilmesi için altın mürekkebine ihtiyaç vardır; (bu sebeple) Güneş her sabah lâcivert bir kâse içinde altın ezer (altın mürekkibi hazırlar) " dediği,

Bir lâciverdî kâsede her subh mihr altun ezer
Vasf-ı cemâlün yazmaga cânâ gerekdür hall-i zer98

beytinde, gökyüzünü lâcivert renkli bir kâseye, güneşi de, rengi ve değerinden dolayı, bu kâse içinde her sabah ezilen altın varaklarına benzetirken sevgiliye verdiği değeri ve sevgilinin ne kadar güzel olduğunu dile getirirken aynı zamanda tabiatı ne kadar dikkatle gözlediğini, günlük hayatta her zaman karşı karşıya bulunduğu yazı ile ilgili malzemenin nasıl hazırlandığı konusunda bilgi sahibi olduğunu da göstermiyor mu?

Günlük hayatın ayrılmaz bir parçası olan yazı ile ilgili unsurların divan şiirinde kullanılışına dair sayılamayacak kadar çok örneği burada zikretmemiz imkânsızdır; ancak bu örneklere Taşlıcalı Yahyâ Bey'in "Ey şeh (sevgili)! Senin güzelliğini anlatmak için bir rubâi söylemişler: Kaşın bu rubainin celî (iri) hatla yazılmış birinci beytidir. Sanki dudaklarının hattı (ayva tüyleri) da onu tamamlamak için gubârî hatla yazılmış benzeri olmayan bir ikinci beyittir." dediği,

Bir rubâî söylemişler vasf-ı hüsnünde şehâ
Beyt-i evveldür celî hat ile kâşun fi'l-mesel
Anun itmâmı içün gûyâ lebün hattı senün
Beyt-i sânîdür gubâr ile yazılmış bî-bedel99

şeklindeki mısralarında, hat sanatına ve edebiyata ait bilgilerini hayal gücünün teknesinde şâirlik gücüyle yoğururken günlük hayattan çok mu uzaklardadır?

Millî kültürümüzün önemli bir unsurunu teşkil eden atasözleri ve deyimlerimiz de Dîvan şâirlerimizin sık sık yararlandıkları halka mâl olmuş değerlerimizdendir. Her dîvanda, miktarları farklı olmakla beraber, atasözleri ve deyimlerimizin ustalıkla kullanıldığını görüyoruz. Bu konuya örnek olarak Nev'î'nin "Ey sâkî! Eğer suçum la'l renkli dudağını emip kan ettiğim ise, (sen de beni) kanlar ağlatma; (çünkü) kanı kan ile yıkamazlar." dediği,

Ger suçum la'lün emüp kan itdüğümse sâkiyâ
Kanlar ağlatma beni kanı yumazlar kan ile100

şeklindeki beytini; Hayâlî Bey'in " (Ey sevgili!) Hayâlî aşk yarasının derdi ile (kapına) geldi, onu reddetme; (çünkü) kusursuz yar isteyen dünyada yarsız kalır." dediği,

Derd-i dâğ-ı ışk ile geldi Hayâlî kılma red
Yârsuz kalur cihânda aybsuz yâr isteyen101

şeklindeki beytini; Samî'nin "Tok olanlar aç kalanın ne çektiğini bilmezler; (çünkü) sırtı sağlam kimseye kış şartları yaz gibi görünür." dediği ve sosyal bir yaramıza parmak bastığı,

Tok olanlar bilemez çektiğini aç kalanın
Sırtı pek kimseye ahvâl-i şitâ yaz görünür102

şeklindeki beytini ata sözlerimizin kullanılışına; Behiştî'nin "Gamın elinden yüzüme yine sille dokunur, mecliste durmadan def gibi kulağım çınlar." dediği,

Dest-i gamdan tokunur gibi yine yüzüme kef
Turmayup deff gibi meclisde kulağım çiniler103

beyti ile Bağdatlı Rûhî'nin "O şahın ihsanının sofrasına elimiz ermez; kavuşmasının nimetine boşyere diş bileriz." dediği,

Hân-ı ihsânına ermez elimiz ol şâhın
Ni'met-i vaslına beyhûde hemân diş bileriz104

şeklindeki iki deyimi bir arada kullandığı beytini de deyimlerimizin kullanılışına örnek olarak kaydedelim. Divan şâirlerimizin halk kültürünün önemli bir parçası olan atasözleri ve deyimlerimize göstermiş olduğu bu yakın ilgi, onların tamamen bu hayatın içinde ve yaşadıkları toplumun ayrılmaz bir parçası olduklarını göstermiyor mu?

Bedduâlar da Dîvan şâirlerimizin oldukça çok ilgilendikleri günlük hayatımıza ait davranış biçimlerindendir. Birçok güzel örneği bulunan bu kullanışlara Behiştî', "Ey Rakîb! Sevgilinin eşiğinde şöyle figân edeyim: Gökte bulut yok iken başına yıldırım insin." dediği,

Yâr işiginde rakîbâ ideyin şöyle figân
Gökde bulut yoğiken yıldırım insin başına105

şeklindeki beytini örnek olarak verelim. şâir bu beytinde, halkın içinde yaşayan herhangi biri değil midir?

Konumuzla ilgili örnekleri sonsuza kadar uzatmak mümkündür. Lisans, yüksek lisans ve doktora tezi olarak şimdiye kadar yapmış ve yaptırmış olduğumuz çalışmalarda da tespit ettiğimiz gibi, bu örneklere binlercesini eklemek mümkündür. Ancak ne bu yazının sınırları ne de bunun gibi yazılacak sayısız yazının sınırları bu konuda söylenecekleri ve verilecek örnekleri yeterince karşılar.

Daha üzerinde durulmamış, bir tahlil veya şerh metoduyla ele alınmamış, sayısını bile söyleyemeyeceğimiz dîvan ve şiir mecmuaları incelenmeden ve ihtivâ ettiği malzeme ortaya konulmadan söylenecek her söz ve varılacak her hüküm her zaman tartışmaya açık bulunacaktır. Dîvan şiirinin millî kültürümüzle ilgili ne kadar önemli bir kaynak olduğunu, ne kadar geniş bir kültür malzemesini bize intikal ettirdiğini kısa yoldan anlamak için, Ömer Ferit Kam'ın "Âsâr-ı Edebiye Tetkîkâtı Dersleri (Metin şerhi: Mazmunlar ve Kavramlar)",106 Ahmed Talat Onay'ın, "Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı", 107 Agâh Sırrı Levend'in "Divan Edebiyatı (Kelimeler ve Remizler, Mazmunlar ve Mefhumlar) "108 adlı kitapları ile Dîvan şiiriyle ilgili olarak yapılmış tez ve tahlil çalışmalarına, Mesela Ali Nihad Tarlan'ın "şeyhî Dîvânını Tedkik",109 Mehmed Çavuşoğlu'nun "Necâtî Bey Divanı'nın Tahlîli", 110 Harun Tolasa'nın "Ahmed Paşa'nın şiir Dünyası",111 Cemal Kurnaz'ın "Hayâlî Bey Dîvanı'nın Tahlîli", 112 M. Nejat Sefercioğlu'nun "Nev'î Dîvânı'nın Tahlîli", 113 İskender Pala'nın "Ansiklopedik Divan şiiri Sözlüğü",114

"Nâhit Aybet'in

"Fuzûlî Dîvanı'nda Maddî Kültür",115 Mustafa Tatçı'nın "Hayretî'nin Dinî-Tasavvufî Dünyası"116 gibi burada uzun bir liste teşkil edeceği için zikredemediğimiz yayınlanmış veya lisans, yüksek lisans ve doktora tezi olarak yapılan yayınlanmamış çalışmaları ve konu ile ilgili makalelerimizi117 şöyle bir karıştırmak bile yeterli olacaktır. Bu çalışmalarla ilgili bir liste "Nev'î Dîvânı'nın Tahlîli"118 adlı çalışmamızda yer almıştır. Bizim bu konuyu ele alışımızın ve sınırlı imkânlar içinde bazı örnekleri sunuşumuzun asıl maksadı, Dîvan edebiyatına, özellikle bu edebiyat hakkında ciddî bir araştırması bulunmayan, belki de bir dîvanı, bir kaside veya gazeli baştan sona doğru dürüst okuyup anlamamış olanların, kulaktan dolma bilgilerle, belki de Tanzimat yazarlarının kendi geliştirdikleri edebiyatın yeni olduğunu kabul ettirebilmek gayretiyle sergiledikleri Dîvan edebiyatı aleyhtarlığının tesiriyle, bu kültür hazinemizi yargısız infaza tâbî tutma gayretlerine biraz olsun cevap verebilmektedir(!). Yıllarca Osmanlı sultanlarına ve onların icraatlarına şuursuzca hücum edenlerin, hiç hakları ve hadleri olmadığı halde dört bin yıllık bir tarihi ve millî kültürü bir kalemde silip atmaya kalkanların, Osmanlı Devleti'nin 700. kuruluş yıldönümünde günah çıkartırcasına Osmanlı'nın faziletlerini övüp bitiremedikleri gibi, Dîvan şiirini okumadan anlamadan ve doğru değerlendirmeden ona hücum edenlerin de bir gün onun gerçek güzelliğini ve değerini anlayıp ona methiyeler dizdiklerini görmek belki bize nasip olmayabilir ama bizden sonraki nesillerin bunu göreceğine ve o nesillerin tarihimize ve millî kültürümüze sahip çıkacağına olan inancımız tamdır.


1 Ergin, Muharrem: Üniversiteler için Türk Dili. İstanbul 1986. s. 192.
2 Arman, Ayşe: "Attila İlhan'la Kızlar Üzerine. Hürriyet Gazetesi (Hürriyet Pazar İlavesi), s. 9, sütun l.
3 Bâkî Dîvânı Tenkitli basım-. haz. Sabahattin Küçük. Ankara 1994. s. 241 (G/229-3).
4 Nev'î: Dîvan Tenkidli basım-. haz.: Mertol Tulum - M. Ali Tanyeri. İstanbul l977. s. 505 (G/465-4).
5 a. e., s. 42 (K/XIII-1, 2).
6 Hayâlî Bey Dîvanı. haz.: Ali Nihad Tarlan. İstanbul l945. s. 137 (G/102-4).
7 Nev'î: a.g.e., s. 60 (K/XVIII-3).
8 a. e., s. 411 (G/303/2).
9 a. e., s. 474 (G/409-3).
10 Necati Beg Divanı. [haz. ]: Ali Nihad Tarlan. İstanbul 1963. s. 246, (G/163-3).
11 Nev'î: a.g.e., s. 150 (K/LII-3).
12 a. e., s. 384 (G/258-3).
13 Nâilî-i Kadîm Dîvânı. Edisyon Kritik-. haz.: Halûk İpekten. İstanbul 1970. s. 357 (G/219-1).
14 Onay, Ahmet Talat: Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı. haz.: Cemal Kurnaz. Ankara 1992. s. 442.
15 a. e., s. 442.
16 Bâkî Dîvânı, s. 22 (K/7-3).
17 Nev'î: a.g.e., s. 50 (K/XV-6).
18 Fuzûlî: Türkçe Divan. Haz.: Kenan Akyüz -Süheyl Beken Sedit Yüksel Müjgân Cunbur. Ankara 1958. s. 482 (Muk. /XIV-3).
19 Nev'î: a.g.e., s. 470 (G/403-4).
20 a. e., s. 444 (G/359-1).
21 Yahyâ Bey: Dîvan. Haz.: Mehmed Çavuşoğlu. İstanbul 1977. s. 161 (Dipnot: III-6).
22 Erünsal, E. İsmail: The Life and Works of Tâcî-zâde Ca'fer Çelebi, With a Critical Edition of His Dîvân. İstanbul 1983. s. 227 (G/32-2).
23 Hayâlî Bey Dîvanı, s. 277 (G/16-2).
24 Nâbî Dîvânı. [haz. ]: Ali Fuat Bilkan. 2. C. İstanbul 1997. s. 989 (G/706-1).
25 a. e., s. 836 (G/496-3).
26 Erünsal, a.g.e., s. 66 (K/11 -2).
27 Nâbî Dîvânı., s 994 (G/713-3).
28 Sünbülzâde Vehbî: Divân-ı Vehbî. Bulak 1837. Gazeliyyât s. 64.
29 Erünsal, a.g.e., s. 282 (G/85-4).
30 Yahyâ Bey: a.g.e., s. 603 (Muk. /20).
31 Hayâlî Bey Dîvanı, s. 15 (K/5-2).
32 Nev'î, a.g.e., s. 528 (G/506-2).
33 Bâkî Dîvânı, s. 365 (G/427-4).
34 Helâkî: Dîvan Tenkidli basım-. haz.: Mehmed Çavuşoğlu. İstanbul l982. s. 184 (G/144-4).
35 İpekten, Halûk: Karamanlı Nizâmî. Hayatı, Edebî Kişiliği ve Dîvanı. Ankara 1974. s. 184 (G/64-3).

36 Erünsal, a.g.e., s. 240 (G/44-3).
37 Ahmet Paşa Dîvanı. [haz. ]: Ali Nihad Tarlan. İstanbul 1966. s. 166 (G/66-3).
38 Nef'î Dîvânı. haz.: Metin Akkuş. Ankara 1993 s. 223. (K/52-11).
39 Onay, a.g.e., s. 177.
40 Nev'î: a.g.e., s. 9 (K/I-3).
41, 42 Nâbî Dîvânı., s. 1238 (Metali, 16), Bâkî Dîvânı, s. 375 (G/444-2).
42 Nev'î, a.g.e., s 414 (G/308-3).
43 Enderunlu Vâsıf Dîvanı. haz. Rahşan Gürel. İstanbul [2000]. s. 255 (K/22-19).
44 Yahyâ Bey: a.g.e., s. 342 (G/97-6).
45 Mesîhî Dîvânı. haz.: Mine Mengi. Ankara 1995. s. 267 (G/234-4).
46 Bu beyit sayın Uğur Derman'dan alınmıştır.
47 Rumelili Za'îfî Hayatı, San'atı, Eserleri ve Dîvânından Seçmeler. haz.: Kâmil Akarsu. İstanbul 1993. s. 92.
48 Nef'î Dîvânı, s. 287 (G/12-3).
49 Soykut, İ. Hilmi: Açıklamalariyle XII. Asırdan XX. Asra Kadar Türk şiirinde Tasavvuf, Hikmet ve Felsefeyle Dolu Unutulmaz Mısra'lar. İstanbul l968. s. 131.
50 Nâbî Dîvânı, s. 994 (G/713-5).

51 a. e., s. 977 (G/691-3).
52 Zatî Divanı. (Edisyon Kritik ve Transkripsiyon), Gazeller kısmı. 3 C. Haz.: 1-2. C.: Ali Nihad Tarlan, 3. c.: Mehmed Çavuşoğlu M. Ali Tanyeri. İstanbul 1967, 1970, 1987. C. II, s. 222 (G/718-5).
53 Yahyâ Bey: a.g.e. s. 106 (K/25-10).
54 Nâbî Dîvânı., s. 985 (G/701-4).
55 a. e., s. 981 (G/697-7).
56 Refî-i Âmidî: Dîvan. Bayazit Kütüphanesi, yz. no. 5749, yk. 41b.
57 Necati Beg Divanı, s. 520 (559-2).
58 Zatî Divanı, C. II, s. 245 (G/741-3).
59 a. e., C. II, s. 244 (G/740-4).
60 Nev'î: a.g.e., s 414 (G/308-2).
61 Helâkî: a.g.e. s. 60 (G/20-5).
62 Hayâlî Bey Dîvanı, s. 254 (G/34-2).
63 Onay, a.g.e., s. 116.
64 Rumelili Za'îfî... s. 102.
65 Bosnalı Alaeddin Sabit Divan. haz.: Turgut Karacan. Sivas 1991. s. 374 (G/48-4).
66 Rumelili Za'îfî. s. 160.
67 Nâbî Dîvânı, s. 1030 (G/758-5).
68 Rumelili Za'îfî. s. 102.
69 Erünsal, a.g.e., s. 113 (K/13-11).
70 Ünver, İsmail: Neşâtî. Ankara 1986. 143 s. 42 (K/I-2).
71 Nâbî Dîvânı, s. 1021 (G/747-7).
72 Helâkî: a.g.e., s. 75 (G/35-5).
73 Onay, Ahmet Talat: a.g.e., (s. 235).

74 Nev'î: a.g.e., s. 589 (Muk. /65).
75 Onay, Ahmet Talat: a.g.e., s. 399.
76 Onay, a.g.e., s. 264.
77 Nabî Divanı, s. 971 (G/681-7).
78 şeyhülislâm Yahyâ Divânı. [haz. ]: Hasan Kavruk. Ankara 2001. s. 245 (G/245-3).
79 Vasfî: Dîvan. Tenkidli basım-. Haz.: Mehmed Çavuşoğlu. İstanbul 1980. s. 112 (G/54-4).
80 Hayâlî Bey Dîvânı, s. 115 (G/7-2).
81 Zatî Divanı, C. III, s. 163 (G/1261-2).
82 Necatî Beg Dîvanı, s. 266, (G/196-5).
83 Âhî Dîvânı. (İnceleme-Metin). [haz. ] Necati Sungur. Ankara 1994. s. 96 (G/22-1).
84 Onay, a.g.e., s. 203.
85 Sefercioğlu, Mustafa Nejat: Dukakinzâde Ahmed Bey Divanı (Gazeller). Ankara 19771. (A. Ü., D. T. C. F. Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, yayınlanmamış bitirme tezi). s. 142.
86 Nâbî Dîvânı., s. 837 (G/497-1) 88 Âhî Divânı, s. 245 (G/58-1).
87 Ahmet Paşa Dîvanı, s. 161 (G/58-3).
88 Necati Beg Divanı, s. 272 (G/206-2).
89 Bilecik, Fahrünnisa: Dîvân Mecmualarında Edirneli Nazmî. (İnceleme-Metin-İndeks). İstanbul 1991. s. (M. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili Ane Bilim Dalı, basılmamış Yüksek Lisans Tezi). s. (G/22-1).
90 Bâkî Dîvânı Tenkitli basım-. s. 366 (G/428-5).
91 Yahyâ Bey: a.g.e., s. 405 (G/196-1).
92 Helâkî, a.g.e., s. 165 (G/125-2).
93 Nev'î: a.g.e., s. 43 (K/XIII-4).
94 Nedîm Dîvânı Külliyât-. Câmi' ve musahhih: Halil Nihad [Boztepe]. İstanbul 1338-1340. s. 133 (G/2-7).
95 Necatî Beg Dîvanı, s. 440 (G/481-2).
96 şeyhülislâm Yahyâ Divânı., s. 73 (G/49-1).
97 Yahyâ Bey: a.g.e., s. 598 (Muk. /6).

98 Nev'î: a.g.e., s. 471 (G/404-4).
99 Hayâlî Bey Dîvânı, s. 307 (G19-7).
100 Dilçin, Cem: Örneklerle Türk şiir Bilgisi. Ankara 1983. s. 465.
101 Behiştî Divanı (Behiştî, Hayatı, şahsiyeti, Eserleri ve Divanının Tentidli Metni). [haz]: Yaşar Aydemir. Ankara 2000. s. 322 (G/173-3).
102 Kitâb-ı Eş'âr-ı Rûhî-i Bağdâdî. İstanbul 1285. (s. 224).
103 Behiştî Divanı, s. 236 (G/20-4).
104 Kam, Ferit: Âsâr-ı Edebiyye Tedkîkâtı Dersleri. (Mazmunlar ve Kavramlar). Taşbasması; Halil Çelik: Ömer Ferit Kam ve Âsâr-ı Edebiye Tetkîkâtı. Ankara 1998.
105 Onay, Ahmet Talat: a.g.e.
106 Levend, Agâh Sırrı: Divan Edebiyatı. (Kelimeler ve Remizler, Mazmunlar ve Mefhumlar). 2. bs. İstanbul l943.
107 Tarlan, Ali Nihad: şeyhî Dîvânı'nı Tedkîk (Metin şerhi). 2 C. İstanbul 1934-1936.
108 Çavuşoğlu, Mehmed: Necati Bey Dîvanı'nın Tahlîli, İstanbul 1971.
109 Tolasa, Harun: Ahmed Paşa'nın şiir Dünyası. Ankara l973.
110 Kurnaz, Cemal: Hayâlî Bey Divânı'nın Tahlîli. İstanbul l996.
111 Sefercioğlu, Mustafa Nejat: Sefercioğlu, Mustafa Nejat 2. bs. Ankara 2001.
112 Pala, İskender: Ansiklopedik Divan şiiri Sözlüğü. 2 C. Ankara 1989.
113 Fuzûlî Dîvanı'nda Maddî Kültür. haz.: Aybet, Nâhit: Ankara 1989.
114 Tatcı, Mustafa: Hayretî'nin Dinî-Tasavvufî Dünyası. Ankara 1998.
115 Sefercioğlu, Mustafa Nejat: "Dîvan şiirinde Mûsikî ile İlgili Unsurların Kullanılışı". Osmanlı, C. 9, (Ankara 1999), s. 649-668.; "Divan şiirinin Çevreye Bakışı". Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, S. 1, (2000), s. 67-86.; "Yazı ve Yazı ile İlgili Unsurların Dîvan şiirinde Kullanılışı". Yeni Defne Dergisi, S. 94-105, (Ocak-Aralık 1990), s. 4-6, 2-7, 2-7, 2-7, 2-7.
116 Sefercioğlu, Mustafa Nejat: Nev'î Dîvanı'nın Tahlîli, s. XII-XIII.