Osmanlı Medeniyetinde Muhteşem Bir Payitaht ve Bir Kültür şehri Olarak Edirne / Yrd.

Osmanlı Medeniyetinde Muhteşem Bir Payitaht ve Bir Kültür şehri Olarak Edirne / Yrd. Doç. Dr. Rıdvan Canım​

Dünya üzerinde bazı şehirler vardır ki onlar kendi iç dinamiklerinden gelen bir albeniye sahiptirler. Deyim yerindeyse ruhlarındaki çekicilikle tarihin aynasından görüntüleri hiç mi hiç eksilmez. Edirne şehri de bunlardan biridir. Tarihin takvimini çağ tomarları olarak çevirdiğimizde milâdî 1360'lı yıllarda durursak Edirne'de Osmanlı adının başlangıcını da buluruz. Edirne, Osmanlı asırlarında Anadolu ve Rumeli medeniyeti arasındaki köprüde yerinden oynatılamayacak bir kilit taşıdır.

Aynı ana babadan doğmuş kardeşler vardır. Ama çoğu defa, kimi sarışındır, kimi esmer; kimi narindir, kimi hoyrat; kimi uysaldır, kimi ise dik başlı. Osmanlı da böyle bir yapıya sahipti. Ama Osmanlı, kendine özgü bir kaynaşma ve kaynaştırma metodu sayesinde çeşitli millet ve mezheplerin içerisine dalarak kısa zamanda hâkim unsur oldu ve efendi millet pâyesini kazandı. Böylece ana kavim imtiyazını beş asır elinde tutan Osmanlılar, Rumeli adı verilen coğrafyada da çok özel bir medeniyet çeşnisine vardılar. Sonuçta ortaya Edirneler, Filibeler, Sofyalar, Üsküpler, Saraybosnalar, Priştineler, Prizrenler, Manastırlar, Nişler, şumnular, Tırnovalar, Selânikler, Varnalar, Vidinler, Mostarlar, Vardarlar, Belgratlar, İşkodralar, Beratlar, Kalkandelenler, Ohriler çıktı.

Trakların en büyük boylarından biri olan Odrisler tarafından kurulduğu sanılan Edirne, çok eski bir yerleşim merkezi olarak zaman içerisinde çeşitli isimler alır. Makedonyalıların burasını Orestlerin bir kolonisi haline getirmesinden sonra şehre Orestia ve şehrin dış mahallelerine de Gonnoi adı verilmiştir. M.S. 4. yüzyılın ortalarından başlayarak Hunların ve özellikle Gotların işgaline uğrayan şehir, zamanla Slav ve Bulgar akınlarından da önemli ölçüde etkilenir. şehrin imparator Hadrianus tarafından yeniden kurulması sebebiyle de şehre Hadrianopolis denilmiş ve bu ad uzun bir süre kullanılmıştır. Bu ismin Adrianopolis, Adrianople, Adrianopel şekillerini aldığı da görülür. Hadrianopolis 586 tarihinde Avarlar tarafından kuşatılmış, Bizans ve Peçenekler arasındaki savaşlara da sahne olmuştur.

Edirne, I. Murad'ın tahta geçişinin ilk aylarında, l362 yılı Temmuz'unda Osmanlıların eline geçer. Edirne artık bir ordugâhtır, bir taht şehridir ve sedd-i islâmdır. Yine de şehrin fethedildiği tarih konusunda tarihçiler arasında farklı görüşler vardır. Uzun yıllar Edrinabolu, Edrenos, Edrune, Edrine gibi çeşitli adlar alan şehir, I. Murad'ın İlhanlı hükümdarı Üveys Han'a gönderdiği "Fetihnâme"de, "Edrine" olarak adlandırılmış ve son birkaç yüzyıldır da Edirne olarak tanınmıştır. Diğer taraftan Edirne'nin özellikle Osmanlı nesir edebiyatında Dârü'l-mülk, Dârü'l-feth, Dârü's-Saltana, Dârü'n-Nasr ve Tahtgâh-ı Edrine gibi değişik isimlerle anıldığını görüyoruz.

Rumeli topraklarına Gelibolu'da ayak basan Türk akıncılarının bir çılgın âşık gibi sayıklarcasına koşup kollarını boynuna dolayıverdiği Rumeli, kısa sürede kaftan değiştirmiş, bu nâzenîn vücûda saraylardan, hanlardan, camilerden, medreselerden, imaretlerden süslü elbiseler giydiren Türk zevki, devletin ve halkın ortak gayretleriyle aynı süre içerisinde bu toprakları da bir açık hava müzesi haline getirmişti. Dolayısıyla Edirne'nin Osmanlılar tarafından fethi, Balkanlar ve Avrupa tarihi açısından da bir dönüm noktası teşkil etmiştir. Edirne, bulunduğu konum itibariyle bir yandan Rumeli fetihleri için bir harekât üssü fonksiyonunu icra ederken, bir yandan da İstanbul'un fetih plânlarının hazırlandığı merkez olur. Bilhassa Yıldırım Bayezid'in ölümünden sonra şehzadeler arasında başlayan mücadelelerde Edirne'nin ayrı bir yeri ve önemi vardır. Nitekim Emir Süleyman, Ankara mağlubiyetinin ardından hazineyi ve devletin resmî evrakını alarak Edirne'ye gelir. Edirne, artık devletin merkezidir. Ancak çok geçmeden kardeşi Musa Çelebi Edirne'yi kuşatarak şehri ele geçirmeyi başarır ve kendi adına Edirne'de para bastırır. Ondan sonra tahta geçen Çelebi Mehmed de uzun yıllar Edirne'de yaşadıktan sonra bu şehirde vefat eder. Sultan II. Murad ile birlikte şehir önemli gelişmelere sahne olur. Bu şair sultan, bir yandan;

Edrine gerçi güzeller yiridir ey hemdem
Bursada dahî nice dilber-i fettân gördüm

diyerek Bursa'nın bir türlü unutulmadığını, unutulamıyacağını vurgularken, adeta Edirne'nin de inkâr edilemez bir gerçek olduğunu dile getirir.

II. Murad'ın, birbiri ardına kazandığı zaferlerden sonra 1439 yılında, şehzadeleri Mehmed ve Alaeddin Ali için Edirne'de yapılan muhteşem sünnet düğünleri ile başlayan kültürel hareketlilik, devletin Rumeli'ne yönelik askerî ve siyâsî faaliyetleriyle de ayrı bir canlılık kazanır. Edirne'nin kültür hayatı, bir taraftan en tanınmış ilim ve sanat adamlarını, şair, mûsıkîşinas ve hattatları bir araya getirerek, münazaralı, mukayeseli meclislere, hararetli, heyecanlı sanat yarışlarına sahne olurken, bir taraftan da çarşılarında, bedestenlerinde, inciler, mücevherler, kürkler, şallar, canfesler, kemhalar, halılar, kilimler, oklar, yaylar, zırhlar ve daha nice paha biçilmez kıymetli eşyaların satıldığı mekânları ortaya çıkarır. Bu mekanlarda yedi dağın kokusunu getiren ıtırlar, anberler, miskler, sabunlar, gül yağları sergilenir, Venedik ve Cenevizli tüccarlar hergün bu pazarlardan kervanlar dolusu mal kaldırır, şarktan gelen kervanlar dolusu ticaret eşyası ise yine bu şehre indirilirdi. Zaman içerisinde şehirde kurulacak elliden fazla kervansaray ve misafirhane arasında Muradiye, Yıldırım, Mehmediye, Koca Muradiye, Bayezid, Eski Ali Paşa, Selimiye ve Yemişçi Hasan Paşa kervansarayları gibi, ahırları yüzlerce at, yüzlerce deve ve katır alacak kadar geniş elli üç tüccar hanı, yetmiş bekâr hanı, üçyüz kırk vükelâ, vüzera ve âyân sarayı vardı. Ali Paşa Çarşısı, Arasta, Uzun Çarşı gerek sanat ve gerekse ticaret bakımından yeryüzünün en gözde iktisâdî merkezleri arasında idi.

XVI. yüzyıla kadar Edirne, âdeta imparatorluğun şenlik kentidir. Sultan II.Murad'ın padişahlığı dönemindeki en büyük şenlik, şehzâde Mehmed'in Sitti Hatun ile olan düğünü dolayısıyle l450 yılında Edirne'de yapılır. Hatta geleneksel olarak hâlen Edirne'de yapılmakta olan Türkiye'nin en büyük ve en köklü yağlı güreş organizasyonu "Kırkpınar" güreşlerinin menşeini de bu şenliklere kadar götürmek mümkündür. Sivil ve askerî mimari bakımından dostun da düşmanın da gözlerini kamaştıran, İkinci Sultan Murad zamanında şehir Muradiye Külliyesi, Gazi Mihâl, şah Melek Paşa, şehabeddin Paşa, Saruca Paşa ve Mezid Bey külliyeleri gibi daha nice cami ve mescid kazanmıştır. Sultan II. Murad, ömrünün sonuna kadar Edirne'de oturmuş ve yine bu şehirde vefat etmiştir.

Sultan İkinci Murad'ın ardından şehzade Mehmed de Edirne'ye gelerek burada tahta geçer. İstanbul'un fetih hazırlıkları en ince ayrıntılarına kadar Edirne'de yürütülür. Aklın almadığı, tarihin yazmadığı en ince cenk hesapları burada yapılır. Böylece Edirne, tabir caizse feth-i mübîn rüyasının görüldüğü, fethin anahtarlarının hazırlandığı şehir olur. Madenler burada işletilir, demirler burada eritilip o muhteşem toplar burada döktürülür ve nihayet islâm peygamberinin muştuladığı o "mutlu asker" bu şehirden Kostantıniyye üzerine yürür. l453 yılında İstanbul'un fethedilmesi de sultanlar için Edirne'nin önemini azaltmaz. Sonraki asırlarda Rumeli seferlerinin harekât merkezi yine Edirne olacaktır. Fatih Sultan Mehmed, Edirne'yi hiç unutmaz. l457 yılı ilkbaharında şehzadeleri Bayezid ve Mustafa'nın bir ay devam eden sünnet düğünleri yine Edirne'de eski sarayın bahçelerinde gerçekleştirilir. Fatih, şehzâde Cem ve şehzâde Abdullah için l472 yılında, şehzâde Korkud, Ahmed, şehinşah, Mahmud, Âlem, Selim ve Oğuz Han için de l480 senesinde yine Edirne'de son derece görkemli sünnet düğünleri yapar.

Bu şenliklerden sonra, IV. Mehmed'in l675 yılında düzenlediği şenliklere kadar Edirne'de hiçbir padişah şenliğine rastlanmaz. Ancak Zağnos Paşalar, Mahmud Paşalar, şehzadeler, hanım sultanlar, vezirler, emirler, seferlerden dönen gaziler, ilim ve sanat, maksat ve gâye adamları, beyler, paşalar, çeşmelerinden, sebillerinden su yerine tarih destanları akan bu şehre ölümsüz yadigârlar bırakırlar.

Bir ara Edirne, Sultan II. Bayezid ile oğlu şehzade Selim arasında cereyan eden taht mücadelelerine de sahne olur. Bu yıllarda geçici bir süre de olsa Dimetoka'nın başkent olması gündeme gelir. Ancak bu uzun sürmez. I. Selim'in kardeşleriyle olan mücadelelerinden sonra Edirne'ye geldiği ve Venedik elçisini burada kabul ettiği bilinmektedir. Sultan Selim, doğuya yapacağı sefer kararını Edirne'de alması üzerine oğlu şehzade Süleyman'ı da Rumeli'nin muhafazası için Edirne'ye getirtir.

Esasen XVI. asır, Edirne için her yönden muhteşem eserlerin inşa edildiği altın bir devirdir. Kânûnî'nin saltanatı Edirne'ye Selimiye, Defterdar Yahya Bey, şeyhi Çelebi camileri gibi islâm mimarisinin en estetik eserleri ile Kânûnî Köprüsü, su yolları, Ali Paşa Çarşısı, Rüstem Paşa Kervansarayı, İki Kapılı Han gibi şaheserleri kazandırır. Öyle bir an olur ki padişah saraylarından başka örneğin Sokollu, üç yüz odalı, divanhaneli, havuz ve şadırvanlı, hamamlı ve içinde cirit meydanı olan sarayını burada kurdurur. Makbul İbrahim Paşalar, Timurtaş Paşalar, Ferruh Paşaların, Rüstem Paşaların, Müeyyed Paşaların, Halil Paşaların, İshak Paşaların, Köprülülerin, yeniçeri ağalarının, Ekmekçizâdelerin sayısız sarayları ve köşkleri, konakları adeta topraktan fışkırırcasına Edirne'nin süsü olurlar.

Bu gelişme bir ara kesintiye uğrarsa da şehrin XVII. asırdan itibaren özellikle Sultan I. Ahmed'le birlikte tekrar canlandığı, eski önemini kazandığı görülür. Aynı şekilde II. Osman ve IV. Murad'ın av eğlenceleri dolayısıyla Edirne'yi mesken edinmeleri, şehri özellikle ilim adamları, şairler ve sanatkârlar açısından tekrar ilgi odağı haline getirir. Sultan IV. Mehmed zamanında ise Edirne, gerçekten yeniden dirilişi yaşar. şehzadeleri Mustafa ve Ahmed'in sünnet düğünleri ile kızı Hatice Sultan'ın günlerce süren muhteşem evlenme düğünleri de yine Edirne'de yapılır. Zaten eskiden beri bir kültür ve sanat merkezi olan şehir, yabancı elçilerin geliş gidişleri ve özellikle Avusturya ile başlayan savaşlar sebebiyle de siyâsî bir önem kazanır. IV. Mehmed'in padişahlığı sırasında Edirne'de l60 mahalle vardır. Sabunculuk, dokuma boyacılığı, tahtırevan lüks araba yapımı gibi sanatların çok ileri seviyelere ulaştığı bu kentte, l675 yılında 24 medrese, 220 ilkokul, 28 kütüphane, 300 cami ve mescid, 32 hamam, 53 kervansaray, 53 han, 6000 dükkân ve 8 taş köprü vardır. Bu haliyle Edirne, artık bir dünya kentidir ve başta Evliya Çelebi olmak üzere; Lady Monteque, George Keppel, Adolphus Slade, Lamartine, Constantin Jireck, Salomon Scweigger, W.Andreas Von Stainach, Mareşal Helmuth Von Moltke, Wenceslaw Wratislaw, Jonh Wild, Carsten Niebuhr ve Supremes Vissons d'Orient adlı eserin yazarı Pierre Loti gibi seyyahların da gözdesidir. Çok sayıda gezgin, eserlerinde Osmanlı'nın gözbebeği Edirne'den övgüyle sözederler. Bu eski taht merkezinde bir zaman misafir kalmış olan İngiliz sefiresi Lady Monteque, kişisel gözlemlerine dayanarak bize ve batılı dostlarına o devrin toplum hayatından ilginç kesitler sunar. Bu genç gezginin dikkatleri daha ziyade hemcinsleri olan Türk kadınları üzerinde yoğunlaşmış ve o, bir Türk kadınının âiledeki yerini, terbiyesini, güzelliğini, giyim tarzını ayrı ayrı gözden geçirdikten sonra şu sonuca varmıştır: Hayranlık. Lady Monteque, bu mektuplarında o dönem Edirne'sine hayran olmuştur ve bu Osmanlı şehrini anlata anlata bitiremez. İşte bu ve buna benzer sebeplerle Edirne, kısa sürede azınlıklar için de her bakımdan cazip bir kent konumuna gelir. IV. Mehmed'in l687 yılında tahttan indirilmesi üzerine yerine geçen II. Süleyman da Edirne'de vefat eder. Sultan II. Ahmed de Edirne'de tahta çıkmış ve yine bu şehirde vefat etmiştir. Edirne'yi çok seven Sultan II. Mustafa'nın tahta geçiş törenleri de yine Edirne'de yapılır.

XVIII. asrın ortalarında Edirne'de meydana gelen iki büyük felâket şehri önemli ölçüde hasara uğratır. l745 yılındaki büyük yangın ve l75l yılındaki büyük deprem ise Edirne'yi neredeyse tanınmaz hale getirir. Artık Edirne için kara günler başlamıştır. Ne Muradlar kalmıştır, ne Yıldırımlar. Ne Fatihlerden, ne de Yavuzlardan bir eser vardır artık. Önce, XIX. asrın başlarında, Sultan III. Selim'in yenilik hareketlerine karşı ayaklanmalar görülür. l829 yılında ise ilk defa Rus işgaline maruz kalır. Edirne, yüzyılın ikinci yarısında Rus ve Bulgar işgalleri ile tarihinin en acılı günlerini yaşar. Tarihimizde 93 Harbi olarak bilinen Osmanlı-Rus savaşlarının ardından gelen bu işgaller sırasında Edirne harap olur, binlerce insan açlıktan ve hastalıklardan ölür. Bundan yaklaşık 30 yıl sonra Bulgarlar tarafından l9l3'te yeniden işgal edilen Edirne, I. Dünya Savaşı'nın ardından l920 yılında da Yunan işgalini yaşar.

İşte bu savaşlar ve birbiri ardına gelen bu işgaller sonucunda bu eşsiz yurt köşesi, Cumhuriyetin kuruluşu ile birlikte günümüze kadar ulaşan bir süreçte yaralarını sarmaya çalışan bir gâzî şehir, bir serhad şehri haline gelir.

Eski bir Osmanlı başkenti olarak Edirne'nin tarih içindeki serüvenine böylece bir göz attıktan sonra, tarihte Edirne'yi Edirne yapan unsurlara tekrar dönelim. Edirne'nin gerçek siyâsî ve kültürel tarihinin Osmanlı-Türk hakimiyeti ile başladığını daha önce belirtmiştik. Zîrâ fetihten önce Edirne, iki üç kilise ile beş on mahallenin yer aldığı Kaleiçi ile çevresinden oluşan küçük bir şehir görünümündedir.

İlk Türk yerleşmesi şehri dört tarafından kuşatan ve l2 kulesi bulunan Kale içerisinde gerçekleşmiş ve şehirdeki en eski Osmanlı eserleri bu bölgede inşa edilmiştir. XVI. yüzyıl başlarında sözkonusu mevkîde l0 Müslüman mahallesi bulunuyordu. şehrin bir başka yerleşim alanı olan Debbağhâne kesimi, Edirne Kalesi'nin güney taraflarında ve Tunca nehri kenarında yer alıyordu. Edirne'nin batısında, şehre Tunca ve Meriç nehirleri üzerindeki köprülerle bağlanan Karaağaç semti ise esasen yakın zamana kadar şehrin demiryolu istasyonu olarak görev yapmıştır. Bir ilim merkezi haline gelen Dârülhadis Medresesi âlimleri bu civarda yeni mahalleler kurmuşlardı. şehrin güneydoğusu olarak belirleyebileceğimiz bu bölgedeki bir başka semt ise, bugün harap bir halde bulunan Kasımpaşa ve Süleymaniye camileri çevresinde gelişen Kirişhâne semti idi. II. Murad devrinde Vezir Saruca Paşa'nın hanımı Gülçiçek Hatun tarafından cami ve medrese yaptırıldıktan sonra iskâna açıldığı anlaşılan bu bölge Mezid Bey Külliyesi, Ali Kuşçu Mescidi ve diğer yapıların inşâsı ile kısa zamanda büyümüş ve burada Müeyyedzâde Abdurrahman Çelebi, Yavuz Sultan Selim'in Kazaskerlerinden Mîrim Çelebi, Vizeli Çelebi ve XVI. asrın büyük divan şairi Vardarlı Hayâlî Bey gibi tanınmış sîmâlar adına mahalleler kurulmuştur. Özellikle bu bölge, zaman içerisinde Tunca sahili boyunca uzanan bahçeleriyle şehrin en güzel semti haline gelir. Edirne'nin bu güzel devirlerinde Tunca ve Meriç sahillerinde sultan, vezir ve kazaskerlere mahsus nice yaldızlı saltanat kayıkları dolaşmış, kıyıları süsleyen sarayların, köşklerin ve gül bahçelerinin mermer rıhtımlarına, ipeklere, elmaslara bürünmüş güzeller gurur ve nazla ayak atmışlar.

Kaynaklar, eski şehir yapısına uygun olarak Edirne'de dokuz kapının varlığından sözederler. Topkapı, Kulekapı, Kafeskapı, Keçeciler Kapısı, Tavukkapı, Manyaskapı, Ortakapı, İğneciler Kapısı ve Tekkapı zamanla isim değişikliğine uğrasa da bilinen en önemli şehir kapılarıdır. Edirne Kalesi'nin İstanbul Yolu adıyla bilinen kapısından doğuya doğru uzanan ve Ayşe Kadın olarak adlandırılan semtte Ayşe Kadın, şarabdar Hamza Bey ve Kadı Bedreddin Mahalleleri, Sitti Sultan Camii ve Sarayı yer alıyordu. şehrin bir başka semti Kıyık-Buçuktepe'dir. Muradiye, Küçükpazar, Tekkekapı, Saraçhane semtleri ise Edirne'nin kuzey kesimlerinde yer alırken, Gazi Mihal, Eski İmaret, Yeni İmaret ve Yıldırım da şehrin batısında bulunan mahalle grubunu oluşturuyordu. Edirne'de bütün bu iskân yerlerinde XVI. asrın başlarında l44 Müslüman, l9 Hıristiyan ve 8 Yahudi mahallesi vardı. Eski Edirne'nin bugünküne nisbetle etrafı bağlar ve bahçelerle çevrilmiş bulunuyordu.

Günümüzdeki adıyla Hıdırbaba, eski adıyla Hıdırlık adı verilen mevkî de şehrin en güzel yerleri arasında idi. Aynı şekilde bugünkü Kıyık semti de bağlıklardan ibaretti. Yazma Cihannümâ, Edirne'de sadece Meriç nehri kenarında 450 bahçe bulunduğunu, bunların dolaplı çarklarla sulandığını kaydeder. Bir Osmanlı şehri olarak Edirne'nin sözkonusu bahçelerinden devşirilen gülü ve buna bağlı olarak gül yağı da çok meşhurdu. Etrafı bahçelerle çevrilmiş bu güzel şehrin sokakları da kuşkusuz şehircilik açısından insana yaşama kolaylığı sağlayan, oraya bakanlara, üzerinde yürüyenlere ferahlık veren estetik mekânlar idi. Edirne, sadece bahçe ve çiçek kültürü ile değil; meyvelerden ayvası, sebzelerden kabağı, beyaz tahinden yapılan Edirne helvası ve deva-i misk denilen özel tatlısı, bâdem ezmesi, çeşit çeşit meyve sabunlarıyla eski şehir kültürümüzü yaşatan önemli merkezlerden biri olarak dikkati çeker.

Bu asırlarda, âdeta İstanbul'un çiçek bahçesi sayılan Edirne'de yaşayan sanatçıların bu çevreden etkilenmeleri de son derece tabiî bir hadisedir. Dolayısıyla, Türk süsleme sanatlarında, doğal görünümlü çiçekler kullanılarak oluşturulan kompozisyonların en güzel örneklerinin Edirneli sanatçılar tarafından yapılmasına da zemin hazırlanmıştır. Bu türden süslemelerin başında, l6. ve l7. asırlarda özellikle ve öncelikle Edirne'deki mezar taşlarında örneklerine yaygın olarak rastlanan vazolu ve vazosuz çiçek buketleri gelir. Bu buketlerdeki çiçek örnekleri arasında en çok haşhaş çiçeği, gül, karanfil ve sünbül motiflerinin kullanılmış olması dikkat çekicidir. Edirne çiçekçiliğinin Türk süslemeciliğindeki etkileri, Edirne'de gelişen ve "Edirne işi", "Edirnekârî" gibi adlarla anılan ahşap, mermer süslemeciliği ile Edirnekârî laklı cilt süslemeciliğinde de görülmüştür. Esasen Edirnekârî, tahta üzerine boya ile yapılan süsleme işine verilen addır. En büyük özelliği, kullanılan boyaların bozulmaması, süslemelerde doğal çiçek, yaprak ve meyve motiflerinin kullanılmasıdır.

Özellikle deri ciltlerde kullanılan Edirnekârî süsleme, l8. yüzyılda kitap sanatlarında motif ve kompozisyon olarak yaygın biçimde yer alır. Özellikle l8. asırda da "Türk Kırmızısı" veya "Edirne Kırmızısı" adıyla tanınan ve bir el sanatı olan boyamacılıkta büyük şöhret sağlar Edirne. Muhtemelen XVI. asırda Bursa'dan Edirne'ye getirilen ve sonraları Edirne'den şöhreti bütün Osmanlı ülkesini tutan, hatta ülke sınırlarını aşan bu kök boya işlemeciliği Edirne ismini de bütün dünyaya duyurur. Sadece bu boya ile boyanmak için ülkenin ve dünyanın çeşitli yerlerinden kervanlarla Edirne'ye iplik getirilir ve götürülürdü.

Edirne, asıl gelişmesini Türklerin eline geçtikten sonra göstermiş ve şehir kısa süre içerisinde, İstanbul, Bursa, Bağdad gibi Osmanlı İmparatorluğu'nun belli başlı idare, bilim ve kültür merkezleri arasına girmiştir. Müteakip asırlar boyunca Rumeli fetihlerinde birinci derecede rol oynayacak olan Edirne'nin Türkleştirilmesi çalışmaları da ilginç olduğu kadar önemlidir. Çünkü genelde Rumelinin ve bilhassa Trakya'nın fethinden sonra bölgenin Türkleştirilmesi yolunda bilhassa Edirne'de başlatılan faaliyetler çekirdek olma karakteri kazanır. Özellikle yapılan iskan çalışmaları, zamanla Osmanlı Devleti'nin yerleşim politikalarına örnek teşkil etmiştir. Edirne'nin fethi sırasında I. Murad tahtta bulunduğu halde, şehrin kuşatılması ve fethi Lala şahin Paşa tarafından gerçekleştirilmiştir. şehirde yeni kurulan Türk mahallelerinin Yeniimaret, Yıldırım, Muradiye, Sultan Selim gibi adlar taşımaları, Osmanlı padişahlarının bu alandaki önderliğini gösterdiği gibi, Malkoç Bey, Sofu Bayezid, Yakup Paşa, şah Melek, Hacı İvaz Paşa, Umur Bey, Zağanos Subaşı, Beylerbeyi Sinan Bey, Fahreddin Acemî, Veliyüddin, Hasan Paşa, Ali Kuşçu, Lârî Çelebi, şeyh şücâ, Sefer şah, Hoca Sinan ve Müeyyed-zâde gibi, Osmanlı'nın ilk komutanları, akıncıları, bilim adamları ve şeyhleri Edirne'nin birer mahallesini kurmakla şehrin Türkleşmesinde öncülük etmişlerdir. Yine bunların yanında Devlet şah Hatun, Alem şah Hatun, Selçuk Hatun, Dâye Hatun, Sitti Hatun, Bülbül Hatun ve Firuz Paşa, Sarıca Paşa, İbrahim Paşa eşleri gibi kadınlar, Çakır Ağa, Arif Ağa, Mahmud Ağa, Sinan Bey, Fındık Fakih, Sevindik Fakih, şeyh Alaeddin, şeyh Mesud, şeyh Salih, Baba Haydar, Bedreddin Baba gibi ağalar, beyler ve ulular da Edirne'nin bir Osmanlı şehri olarak kuruluşunda yer almış şahsiyetlerdir.

Bursa'dan sonra Osmanlı Devleti'ne uzun bir süre başkentlik eden Edirne bu süre içinde, sarayları ve kasırları, medreseleri, tekke ve zaviyeleri, türbeleri, camileri, hanları, hamam ve kervansarayları, bedesten ve kapalı çarşıları, çeşmeleri, sebilleri, Meriç ve Tunca nehirleri üzerindeki meşhur köprüleri ile bilim, fikir, kültür ve sanat hayatının da merkezi haline gelir. Edirne'nin bu şekilde bir bilim, kültür ve sanat merkezi oluşunun sebeplerinin başında, hiç kuşkusuz zamanın en güçlü ve en zengin devletleri arasında ve hatta başında bulunan Osmanlı'ya başkent olması, hükümdarların bizzat bilim, kültür ve sanat faaliyetlerine öncülük etmesi gelir.

Bunun içindir ki Edirne, çeşitli Türk ve İslâm beldelerinden ve dünyanın muhtelif kültür merkezlerinden kalkıp gelen çok sayıda bilim ve sanat adamının yerleşim alanı olur. Herşeyden önce Edirne'de yapılan çalışmalarla Türk yazı dilinin doğmuş olması ve güçlenmesi olayı son derece önemlidir. Aynı şekilde Osmanlı Türkçesinin gelişmesinde de bir kültür şehri olarak Edirne'nin etkin fonksiyonu vardır. Özellikle II. Murad ve II. Bayezid gibi hükümdarların bu sahada öncülük etmeleri, Türkçe yazan bilim fikir ve sanat adamlarını devlet bütçesinden ayırdığı ödeneklerle desteklemeleri, onları himaye etmeleriyle kısa zamanda Türkçe, bir bilim ve edebiyat dili olma özelliğini kazanmıştır. Edirne'de başlatılan bu çalışmalar, bilhassa XV. ve XVI. yüzyıl başlarında şiir ve bilim tarihimizde pek çok ismin kendini göstermesiyle dikkati çekecek bir gelişme ortaya koyar.

Bir zamanlar Edirne'de Ahmet Paşaları, Sinan Paşaları, Hayalîleri, Abdurrahman Hıbrîleri, Neşâtî Dedeleri, Kemâlpaşazâdeleri, Ahmed Bâdî Efendileri, Yahya Sofîleri ve Yesârizâde gibi sayısız şair, âlim ve sanatkârı yetiştiren Edirne medreseleri vardı. İşte kısa sürede Osmanlı-Türk kültüründe önemli bilim merkezlerinden biri haline gelen Edirne'de, zaman içerisinde 40'tan fazla medrese kurulur. Evliya Çelebi, meşhur Seyahatnâme'sinde şehirde mevcut l2 kadar medresenin adını verirken, Rıyâz-ı Belde-i Edirne adlı eserin müellifi Ahmed Bâdî Efendi bu rakamı 46'ya kadar çıkarır.

Bunlar arasında özellikle Dârü'l-hadis Medresesi'nin Edirne için olduğu kadar Türk kültürü için de büyük önemi vardı. Çünkü bu medrese, İstanbul'da zamanla kurulacak olan Fatih ve Süleymaniye medreselerine kadar Osmanlı Devleti'nin en ileri bilim merkezi olma özelliğini taşıyacaktır. Edirne'de bilhassa Fatih Devri'nde yaptırılan medreselerin çokluğu dikkat çekicidir. Ne yazık ki diğerleri gibi bu medreselerin de birçoğu bugün artık ayakta değildir. Bunlar arasında Mahmud Paşa Medresesi, Ali Bey Medresesi, Tunca nehri kenarında Ali Kuşçu Medresesi, Üç şerefeli Camii'ne yakın Ekmekçizâde veya Hüsâmiye Medresesi, Vezir İbrahim Paşa'nın Buçuktepe'deki medresesi, Sarâciye veya Meydan Medresesi olarak bilinen medreselerden bugün hiçbir iz kalmamıştır.

Peykler ya da Fatih ve Saatli Medrese yahut II. Murad adıyla bilinen medreselerle yine Tunca nehri kenarındaki Sultan II. Bayezid külliyesi içerisinde yer alan II. Bayezid Medresesi ve Mimar Sinan'ın Selimiye Külliyesi içerisinde yaptığı iki medrese ise bugün hâlâ ayaktadır. Ne var ki bu medreselerin bugün tamamına yakın bir kısmı kendini yiyip tüketen bir uzviyet gibi, yavaş yavaş dış dünyaya kapılarını kapamış, ilim-irfanla alâkasını kesmiş, camı, çerçevesi kırılıp dökülmüş, çökük damlarına baykuşların tünediği sahipsiz birer harâbe haline gelmiştir.

Osmanlı'nın yeni fethettiği topraklardaki iskân politikalarının çok önemli bir yönünü ve kuvvetini de devletin kolu kanadı altında teşkilatlanıp gelişen serhaddaki alperenler ve idealist tarikat mensupları oluşturuyordu. Katıldıkları ordulara azim, irade ve şecaat telkin eden birer kudret kaynağı idi onlar. Bu anlamda da devletin işleyişini kolaylaştıran, gerektiğinde kitlelerin mücahede ruhunu ateşleyen, dağ başlarında, tehlikeli yamaçlarda, boğazlarda, uçlarda serhadlerde, zaviyeler, tekkeler kurarak kadrolarının bütün gücüyle toprağı işler, imar ve kültür faaliyetleri ile de etraflarını şenlendirir, bereketlendirir, dilleri, dinleri, gelenek ve görenekleriyle sosyal hayatın mayasını tutarlardı. Kervan yolları üstünde kurdukları hanlar, hamamlar, yaptırdıkları camiler, mescidler, değirmenler, köprüler ve diğer kamusal kurum ve kuruluşlar da şenlendirdikleri memleket köşelerine bıraktıkları unutulmaz yâdigârlar olmuştur. İşte Edirne'de bu ilim ve kültür ortamını oluşturan ve besleyen kaynaklar arasında 50 civarındaki tekke ve zaviyenin de önemli bir yeri vardı.

Tasavvuf hareketlerine ve buna bağlı olarak tasavvuf kültürüne kaynak olması bakımından bu tekke ve dergâhlar içerisinde özellikle Gülşeniyye, Halvetiyye, Bayramiyye, Mevleviyye ve Bektâşî tarikatlarına mahsus tekke ve zaviyeler daha yaygın bir halde idi. Edirne tekkeleri ve dergâhları hakkında bilgi veren en eski kaynak yine Evliya Çelebi Seyahatnâmesi'dir. Buna göre Edirne'nin en eski tekkesi; bugün şehrin Yıldırım semtinde Hızırbaba tepesi olarak bilinen yerde Hızır Dede ve Seferşah tarafından yaptırılan Hızır Dede Hünkâr Tekkesi'dir. Adından da anlaşılacağı üzere burası bir Bektâşî dergâhı idi. Zamanla yapılan ilavelerle büyük bir tekke kompleksi haline gelen bu yapı Sultan İbrahim döneminde yaktırılmıştır. Bugün aynı mevkide Hıdır Baba adına bir türbe vardır.

Evliya Çelebi'nin Edirne'de Ali Paşa Kapalı Çarşısı yakınlarında bulunduğunu kaydettiği bir başka dergâh da Güreşçiler Tekkesi adını taşır. Eski Edirne Kalesi'nin Zindan Kulesi yakınlarında bulunan şeyh Zindânî Tekkesi, bugünkü Devlet Hastanesi yakınlarında Kurtbayırı denilen yerde bulunan Kâdirî Dergâhı, Bostanpazarı mevkiindeki meşhur şeyh Hasan Sezâî-i Gülşenî Tekkesi, birer halvetî dergâhı olan Ağaçpazarı yakınlarındaki Hacı Ömer Ağa ve Beylerbeyi Camii civarındaki şeyh Mestçizâde İbrahim Efendi tekkeleri, Üç şerefeli Camii'nin hemen yanındaki Müezzin Sultan Tekkesi ile yine bu civardaki Ebu İshak Kazrûnî Tekkesi, Eski Cami yakınlarındaki Taşkent Baba Tekkesi, şeyh Mesud Tekkesi, şeyh Karamânî Tekkesi, Dizdarzâde Tekkesi, sonraları camiye çevrilen şeyh şüca Tekkesi, Ağaçpazarı semtinde bugün hâlâ kalıntıları mevcut bulunan Tütünsüz Baba Tekkesi, yüzyıllarca Edirne'nin tasavvuf kültürüne büyük katkıları olan Küçükpazar'daki Muradiye Mevlevihanesi ile adı ve yeri unutulmuş daha birçok tekke ve dergâh Osmanlı medeniyetinin bütün izlerini hâlâ bağrında taşımakta olan bu güzel şehrin asırlar boyunca mistik mekânları olmuşlardır. Sultan II. Murad'ın özellikle mûsıkîye olan düşkünlüğü, yeni fethedilen Rumeli topraklarında ve özellikle Edirne, Filibe, Sofya ve Üsküp gibi kültür merkezlerinde millî kültürün kök salmasına ve yerleşmesine öncülük etmekle kalmamış, Mevlevî tekkelerindeki mûsıkî faaliyetlerini canlandırmış ve genelde Türk mûsıkîsinin gelişmesine de zemin hazırlamıştır. Esasen bu gâye ve iman adamları, bir taraftan orduya, ziraate, sanata hizmet ederken, şiirleri, ilâhileri, türküleri, menkıbe ve destanları ile de kültür ve imanın emrinde, toplulukları sarsmak suretiyle uyandırıp, onlara rûhen yeni bir kimlik kazandırma noktasında çok önemli görevleri yerine getirmişlerdir.

Edirne, Osmanlı şehirleri içerisinde hükümdar sarayına sahip birkaç şehirden birisidir. İlk sarayın I. Murad tarafından Eski Saray (Sarây-ı Atîk) adıyla Selimiye Camii yakınlarında kurulduğu bilinmektedir. Sözkonusu saraydan bugün geriye sadece enkaz halinde bir hamam ile yakın zaman önce yapılan kazılarla temelleri ortaya çıkarılan saray kalıntıları ulaşabilmiştir. Sarayiçi adı verilen yerde, Tunca Nehri kenarında kurulmuş olan Yeni Saray (Sarây-ı Cedîd) ise oldukça geniş bir alana yayılmış bulunuyordu. Kaynaklarda Yeni Saray külliyesi içerisinde ll9 oda, 21 divanhâne, 22 hamam, l3 mescid, l6 büyük kapı, l3 koğuş, 4 kiler, 5 mutfak ve l4 kasır bulunduğu ileri sürülmektedir. Ne yazık ki bu muhteşem saray kompleksinden de günümüze ancak bir cümle kapısı ile hamam, imaret gibi bazı kısımlarına ait harabeler ulaşabilmiştir.

Artık sadece adlarından haberdar olabildiğimiz Mamuk Kasrı, Alay Köşkü, Dolmabahçe Kasrı, Cihannümâ Kasrı, Gülhane Kasrı, Iydıyye Kasrı, Terâzû Kasrı, (Bugün yeniden onarılarak eski durumuna getirilen ve bu saraylar-kasırlar kompleksinin ayakta kalan tek yapısı olan) Adalet Kasrı, II. Osman tarafından yaptırılan Bayırbahçe Kasrı, Çömlek Kasrı, Kum Kasrı, İftar Kasrı, Av Köşkü, Bülbül Köşkü, Değirmen Köşkü, şikâr Köşkü, Tebdil Köşkü ile Has Oda, Yediler Odası ve Sancak-ı şerif Odası'nın ise izleri bile kalmamıştır. Bunlardan başka, tepelerde Yıldız ve Buçuktepe kasırları ile Yıldırım semtindeki Hızırlık mevkiinde Hızırlık Kasrı varmış. Büyük bir bahçe ve havuzu olan Buçuktepe Kasrı'nı Sadrazam Amcazâde Hüseyin Paşa yaptırıp İkinci Mustafa'ya takdim etmiştir. Yıldız Kasrı ise '93 Harbi olarak bilinen Osmanlı-Rus Savaşları sırasında hâlâ ayakta imiş. Ruslar Edirne'yi işgal ettiklerinde o semtte oturan Hıristiyan ahâli kapılarını kırıp içeri girerek her şeyi yağma etmiş, taş üstünde taş bırakmamış, yakıp yıkmışlardır.

İmparatorluğun İstanbul ile birlikte ikinci başkenti olan Edirne, aynı zamanda pek çok vezir ve sultan konaklarıyla da süslenmişti. Dulkadiroğlu Süleyman Bey'in kızı ve Fatih Sultan Mehmed'in eşi Sitti şah Sultan'ın bugünkü Atatürk Ortaokulu'nun bulunduğu yerde bir saray yaptırdığı, ayrıca IV. Mehmed'in kızı Hatice Sultan'ın da XVII. asır sonlarında Selimiye Camii yakınlarında bir sarayının bulunduğu ileri sürülmektedir. Bu devirlerde inşa edilen birbirinden muhteşem tarihî Edirne evleri ve konakları ise sivil mimârînin göz kamaştırıcı örneklerini oluşturuyordu. Kaleiçi, yüzyılın başına kadar neredeyse tamamen ahşap konaklardan oluşmaktaydı.

Türk, Rum ve Bulgar ustaların elinden çıkmış bu eserler, genellikle iki katlı ve bahçeli olarak tasarlanmış olup dış cephelerindeki kapalı ve açık çıkmaları, cumbaları, cihannümâları, kapı ve pencere konsolları, giriş sahanlığı ve balkon korkulukları, saçaklardaki ahşap oyma süslemeleri ile sokak görüntülerinde de zengin perspektifler yaratmıştır. Edirne'de özellikle sivil mimârîde iç süsleme ile ilgili olarak başlı başına bir teknik ve üslûp oluştuğu ve zamanla bu ahşap süsleme tekniğine "Edirnekârî" adının verildiği bilinmektedir. l83l-l835 yılları arasında Edirne valiliği yapan Ağa Hüseyin Paşa'nın tavan nakışları ile şöhret bulmuş böyle bir konağı zamanla ortadan kalkmıştır. Adı bilinen konaklar arasında Musahip Paşa Sarayı, Sokollu Mehmet Paşa Sarayı, Defterdar Ahmet Paşa Konağı, Kara İbrahim Paşa Konağı, Kara Mustafa Paşa Sarayı sayılabilir. Tam örneğini teşkil etmese de Edirne'de bu geleneğin köhnemiş sınırlı örneklerini bilhassa Kaleiçi semtinde görmek hâlâ mümkündür. Câmi mîmârîsinde de başta Muradiye ve Selimiye Camileri olmak üzere, çok kaliteli çini süslemeceliği yanında kalem işi süslemeleri görülür. Önemli bir kısmı günümüze kadar ulaşan bu örnekleri Eski Cami, Beylerbeyi, Yıldırım, şah Melek, Mezid Bey ve Üç şerefeli camilerinde de görmek mümkündür.

Camiler, bedesten ve kapalı çarşılar, han, hamam ve kervansaraylar Osmanlı toplum yapısı içerisinde, Osmanlı şehirlerinin de en dikkate değer birimleri idi. Çoğu kez sanat, teknik ve estetiğin bir arada buluştuğu bu yapılar, Osmanlı kentlerinin tipik örneklerinden biri olan Edirne'de de kendisini gösterme imkân ve fırsatını fazlasıyla bulmuştur. Evliya Çelebi Seyehatnâmesi'nden öğrendiğimize ve Sultan IV. Murad zamanında (l623-l640) yapılan tespitlere göre Edirne'de l4'ü Selâtîn camii, üç yüzü vezirler veya devrin ileri gelenleri tarafından yaptırılmış 3l4 cami ve mescid bulunuyordu.

Ahmed Bâdî Efendi, Rıyâz-ı Belde-i Edirne adlı eserinde selâtîn camilerini l5 olarak belirlemekte, 6l caminin ismini vermekte, ayrıca şehirde l64 mescid bulunduğunu kaydetmektedir. Edirne'nin fethinden sonra şehirde yapılan ilk eserlerden birisi Kaleiçi'ndeki Halebî veya diğer adıyla Ayasofya Camii'dir. Muhtemelen kiliseden camiye çevrilen bu yapı, esasen bir külliyenin parçasıdır. Evliya Çelebi Seyahatnâmesi'nden edindiğimiz bilgilere göre Edirne'deki ilk selâtîn camii ise Tunca nehri kenarındaki Yıldırım Bayezid Camii, yahut halk arasındaki ismiyle Küpeli Camiidir. Yıldırım Bayezid'in ilk oğlu Süleyman tarafından inşaatı başlatılan Eski Cami, sonra Süleyman'ın kardeşi Musa tarafından devam ettirilmiş ve Çelebi Mehmet tarafından tamamlanmıştır. İlk ismi Süleymaniye iken, daha sonra Ulu Cami olmuş ve kendisinden daha büyük olan Üç şerefeli'nin inşasından sonra da Eski Cami adını almıştır.

Camiin yazıları ve süslemeleri islâm sanatının en güzel örneklerini oluşturur. Padişahlığı döneminde İstanbul'a hiç gitmeyen Sultan II. Ahmed'in kılıç kuşanma töreni bu camide yapılmıştır. II. Murad tarafından l435 yılında öncelikle mevlevîhâne olarak yaptırıldığı ve sonradan camiye çevrildiği ileri sürülen Muradiye Camii de şehirdeki bir başka selâtîn camiidir. Muradiye Camii'nin duvarlarını süsleyen çiniler, tüm zamanların en güzel çini işçiliğini sergiler. Muradiye Camii'nin bir benzeri de Yusuf Sinaneddin Paşa'nın l428 yılında Saraçhane semtinde yaptırdığı Beylerbeyi Camii'dir. Bir külliyeden ibaret olan bu vakfın hamamı, türbe ve çeşmesi bugün harap vaziyettedir. Edirne'nin Yıldırım semti yolu üzerinde, Tunca Nehri'nin batısında kurulmuş bir başka önemli eser de Gazi Mihal Camiî'dir. l422 yılında inşa edilen bu cami, uzun yıllar harap halde kapalı kaldıktan sonra yakın bir zaman önce ibadete açılmış bulunmaktadır.

Edirne'nin en eski mezarları ve mezar taşları bu caminin haziresindedir. Gazi Mihal Bey ve yakınlarının da bu kabristanda medfun olduğu bilinmektedir. şehrin doğusundaki Kirişhane semtinde 1440 yılında yaptırılan Yeşilce veya Mezid Bey Camii de uzun yıllar kapalı kalmış ve 1991 yılında onarılarak hizmete açılmıştır. Küçük camiler arasında en eskilerinden biri 1429 yılında yapılan Tunca Nehri kenarındaki şah Melek Paşa Camii'dir.

Kuşçudoğan Ağa Camii (1427), Saruca Paşa Camii (1434), Tunca kenarındaki Dârülhadis Camii (1435), şahabeddin Paşa Camii (1436), Selçuk Hatun Camiî (1456), I. Mehmed'in kızı Ayşe Hatun (Kadın) Camiî (1468) yine Tunca Nehri kenarındaki Kasım Paşa Camiî (1478), Fatih'in eşi Sitti şah Sultan Camiî (l482), Hekimbaşı Lârî Çelebi Camiî (1514), Kadı Bedreddin Camiî, (1529) Tunca Nehri kenarındaki bir başka eser Süleymaniye Camiî, Mahmud Paşa Camiî, Hacı Süle Çelebi Camiî (1559), şeyhî Çelebi Camiî (1574), Yahya Bey Camiî (1577), Defterdar Mustafa Paşa Camiî, Atik Ali Paşa Camiî, Edirne'nin camiler zincirinde birbirinden güzel halkalardır. Bu camiler dışında kalan şeyh şüca, Selçuk Sultan, Balaban Paşa, Malkoç Bey, Firuz Paşa, Gülbahar Hatun, Fazlullah Paşa, Yakut Paşa, Semiz Ali Paşa, Hacı İlyas Camiî, İhmal Paşa Camiî gibi cami ve mescidler ne yazık ki bugün artık ayakta değildir.

1438-1447 yılları arasında II. Sultan Murad tarafından yaptırılan Üç şerefeli Camiî, Osmanlı mîmârîsinin normal gelişme imkânlarını aşıp devrine göre beklenmeyen, şaşılacak bir sanat hadisesi olarak karşımızça çıkmaktadır. Edirne'deki ikinci büyük selâtîn Camiî olan bu eser, bir zamanlar Yeni Muradiye ve Yeni Cami adlarını taşımıştır. Bu camiye üç asırdır ismini veren dört minarenin üç şerefelisi Osmanlıların yaptıkları üç şerefeli ilk minare ve bütün islâm mabedlerindeki minarelerin en geniş ve yüksek olanlarından birisidir. Tunca Nehri kenarındaki bir başka yapı, Sultan II. Bayezid Külliyesi içerisinde yer alan ve 1484-1488 yılları arasında inşa edilen II. Bayezid Camiî'dir. Geniş bir alana kurulmuş bulunan külliye içerisinde cami dışında, medrese, dârüşşifâ, aşhâne, imâret, çifte hamam ve bir de köprü vardır. Mevcud haliyle bu eserler bütünü, Türk sanatında büyük selâtîn külliyeleri arasında yer alır. Ortasında fıskıyeli bir havuzu olan kubbeli ve sekiz köşeli avlunun etrafına, kafiyeli mısralar gibi serpilmiş, kemerli kış hücreleri ve bu hücrelerin kapılarının, pencerelerinin gerisinden, makam değiştirircesine oynaşan, uzayıp kısalan ışıklar, renkler, gölgeler. Bu hücre pencerelerinin baktığı gül bahçeleri, çiçek tarlaları. Evet, batı dünyası, akıl hastalarını vücudlarına girdiklerini düşündükleri şeytanlardan kurtarmak için diri diri yakarken, Osmanlıların bilgi ve irfan seviyesi, aynı derde tutulmuş olanları, şifahanelerinde su ve mûsıkî nağmeleri ile tedavi ediyordu. şifahanenin iç avlusuna bakan hücreler ise bal peteği gibi geometrik şekillerde ve taşın dantel gibi işlenmesiyle oluşmuştu. Ve bütün bu güzellikleri kucaklayan bahçenin gülleri, lâleleri, yasemenleri, karanfilleri, şebboyları ve güzel kokuları. İşte Osmanlı toplum hayatını tanzim eden sır: Güzel mekân, güzel zaman, güzel koku, güzel ses ve güzel lezzet.

Ve Selimiye Türk mimarlık sanatının zirvesi olarak kabul edilen ve şehir tarihçilerinin "başka hiçbir eser olmasa da sadece böyle bir eserin bulunması Edirne için yeter" dediği Selimiye Camiî, Edirne'deki selâtîn camilerinin en büyüğü olup, 1568-1574 yılları arasında Mimar Sinan tarafından inşa edilmiştir. Esasen Selimiye'deki bu mimari ihtişam sadece dış yapı ile alakalı değildir. İçeride, mermerden yapılmış minber, iç mekânın pencerelerle ışıklandırılması sistemi, mihrap tarafındaki duvar ile hünkâr mahfilinin duvarlarını kaplayan eşsiz çiniler, son derece estetik kalem işleri Selimiye'yi dünya cami mimarîsinin eşsiz örnekleri arasına katmıştır. Denilebilir ki o, insan zekâsının, insan kudretinin ve insanın estetik zevklerinin nadiren bir araya geldiği dünya mimarlık sanatının ölmez şaheserlerinden birisidir.

Eski Osmanlı şehirlerinin hemen birçoğunda olduğu gibi Edirne'de de ticarî hayatın merkezi konumundaki bedestenler ve kapalı çarşılar şehri bu anlamda canlı tutan önemli unsurlardı. Sultan I. Mehmed'in XV. asrın başlarında Eski Cami yakınlarında yaptırmış olduğu bedesten bu eserler arasında en önemli olanı idi. Evliya Çelebi Seyahatnâmesi'nde sözü edilen Eski Bedesten de herhalde bu yapı olmalıdır. Sadrazam Bosnalı Semiz Ali Paşa'nın 1568 yılında Mimar Sinan'a yaptırdığı Ali Paşa Çarşısı, şehrin merkezinde yer alan en büyük kapalı çarşı konumundadır. Selimiye Camiî'nin şehre bakan kısmında, bu camiye gelir getirme düşüncesiyle inşa edilen Selimiye Arastası ise Ali Paşa Kapalı Çarşısı kadar olmamakla beraber, Mimar Sinan'ın bu şehirdeki önemli eserleri arasındadır.

Osmanlı'da kamu hizmetine tahsis edilmiş müesseseler arasında sosyal ve iktisâdi hayat adına inşa edilen tesislerin en önemlilerinden biri de kuşkusuz kervansaraylardı. Anadolu'da olsun Rumeli'de olsun ülkeler ve şehirler arası kervan ve ticaret yollarında bilhassa konaklama noktalarında kurulmuş bu olağanüstü medeniyet âbideleri, hem batıda, hem de doğuda eşi bulunmaz hayır eserleriydiler. Edirne kervansarayları arasında en büyüğü ve mimarî açıdan en değerli olanı ise, Kânûnî'nin damadı Rüstem Paşa'nın, Mimar Sinan'a yaptırdığı Rüstem Paşa Kervansarayı'dır.

Yakın dönemde önemli bir restorasyonla sağlıklı bir yapıya kavuşturulan bu kıymetli eserin dışında Çoban Mustafa Paşa tarafından Hicrî 931 (1524-25) yılında yaptırılan İki Kapılı Han, l935 yılında Belediye tarafından yıktırılmıştır. Edirne'de bugün ayakta kalabilmiş bir başka kervansaray da Sultan I. Ahmed'in isteği üzerine 1609 tarihinde Ayşekadın semtinde Ekmekçizâde Ahmed Paşa tarafından yaptırılan ve Ayşekadın Hanı olarak da bilinen Ekmekçioğlu Ahmed Paşa Kervansarayı'dır.

Edirne'de kurulmuş hanlar ve kervansaraylar kuşkusuz bunlardan ibaret değildir. Örneğin kaynaklar, şehirde Araplar Hanı'nın yıkılarak yerine Askerî Rüşdiye yapıldığını, Halil Paşa Hanı, Gümrük Hanı, Selimiye Camiî yakınlarında olduğu belirtilen Yemişkapanı, Balkapanı, Unkapanı, Hacı Alemüddin Hanı, Mezid Bey ve Çubukçular Hanı gibi tarihî eserlerin de yıkılarak yerlerine yeni kamu binalarının inşâ edildiğini belirtmektedirler. Adeta küçük bir şehre benzeyen bu kervansarayların içinde yatakhanelerden başka, aşhane, mumhane, erzak kilerleri, tüccar ve yolcu eşyaları için son derece geniş anbarlar, hamam, mescid, şadırvan, ahırlar, samanlıklar, nalbantlar, tamirhaneler ve hemen her çeşit ihtiyacı karşılayabilecek büyük küçük sağlık ve sosyal yardım kurumları bulunmaktaydı. Her ne kadar şair; "Bu kervansaraya gelen oldu hep revân" derken bu fâni "dünya"yı kastediyorsa da, benzetme yaptığı kervansaraylar da şimdi o fânîlik zincirinin birer halkası olmadılar mı?.

Osmanlı su medeniyetinin veya su kültürünün ayrılmaz bir parçası olarak çeşme ve sebillerle, Edirne'nin, Osmanlı asırlarında birbirinden güzel mimarî eserlere sahip olduğu görülür. Rıfkı Melûl Meriç, o dönemde Edirne'de l90 civarında tarihî çeşmenin varlığından sözederek bunlardan l23 tanesinin adlarını ve bulundukları semtleri bildirir. Özellikle Merzifonlu Kara Mustafa Paşa, Edirne'nin imarına büyük önem vermiş, bu nedenle de şehrin muhtelif yerlerine l2 adet çeşme yaptırmıştır. Selimiye yakınlarındaki büyük tarihî çeşme bunların en görkemlilerindendir. Sinan Ağa tarafından da Edirne'de 4 adet büyük çeşme yaptırılır. Bu çeşmeler dizisinin en güzel örneği bugün hâlâ ayakta olup II. Bayezid Külliyesi'nin hemen yanıbaşındadır. Amcazâde Hüseyin Paşa da, II. Mustafa zamanında Arabacılar Meydanı denilen yerde muhteşem bir çeşme yaptırır. Ancak bu tarihî eser l880 yılında bir Rum vatandaşa satılmış ve sahibi tarafından yıktırılarak ortadan kaldırılmıştır. Edirne'de bu çeşmenin âkıbetine uğrayan onlarca çeşme mevcuttur. Bugün hâlâ ayakta kalabilmeyi başarabilmiş olan bu tarihî çeşmelerin birçoğunun da suları kesilmiş bulunmaktadır. Bu gelenek çerçevesinde Karaağaç yolu üzerinde, Meriç Nehri'nin Karaağaç ayağında inşa edilen bir başka çeşme de Hacı Adil Bey Çeşmesi'dir.

Edirne'de bu çeşmelerin dışında l3 civarında da sebil bulunuyordu. Bunlardan ilki Yıldırım Camiî yakınlarında olup Hicrî 996/M. l588 tarihinde inşâ edilen Hasan Paşa Sebili'dir. Aynı şekilde Mezid Bey Hamamı yakınında Hicrî l009/M. l600 tarihinde yapılmış olan Ekmekçizâde Ahmet Paşa Sebili, Saraçhane Sebili, eski İstanbul yolu üzerinde bulunan ve halkın kısaca Esat Paşa Sebili olarak tanıdığı Esat Muhlis Paşa Sebili tarihî değere sahip diğer yapılardır. Bu gelenek sürecinde Üç şerefeli Camiî yakınlarında inşa edilen Filibeli Çelebi Ağa ve Hekimbaşı Yusuf Efendi sebilleri ile Eski Cami bitişiğinde yer alan ve Hicrî ll95/M. l78l tarihinde inşa edildiği anlaşılan sebilin de su kültürü çerçevesinde meydana getirilmiş eserler olduğu görülür.

Edirne'de halka açık büyük hamamların yapımı Bizanslılar dönemine kadar gider. Esasen Osmanlı medeniyeti bir "Su Medeniyeti" idi. Dolayısıyla suyla haşırneşir olmuş, suyla birlikte yaşamayı bir kültür haline getirmiş böyle bir toplumda bu yaşam tarzına uygun bir sivil yapılaşmanın gelişmesi de çok tabii idi. Ancak Osmanlı mimarîsinin bir yansıması ve bir gelenek olarak hamamlar, imparatorluğun bu gözde şehrinde l5. yüzyıldan itibaren görülmeye başlar. Ve kısa süre içerisinde de buradan Anadolu ve Balkanlara yayılır. Bir Edirne tarihi olan Enisü'l-Müsâmirîn'in müellifi Abdurrahman Hıbrî Efendi, eserinde, Edirne'de 33 hamamın bulunduğunu haber verdikten sonra, bunlardan ancak 22 tanesinin hizmet vermekte olduğundan sözeder. Hıbrî'ye göre Edirne'deki en eski hamam Kaleiçi'nde Bizanslılardan kalan Çukur Hamam'dır. Fetihten sonra şehirde yapılan ilk hamam ise muhtemelen bir külliyenin bir parçası olarak yine Kaleiçi'nde yer alan Halebî Hamamı idi. Kaynaklar, aynı semtte Çuhacılar Hamamı ve Yerakan Hamamı adıyla iki hamamın daha bulunduğunu bildirirler. Bu devirde Sadrazam İshak Paşa tarafından yaptırılan Tahtalı Hamam ile İbrahim Paşa'nın eşi Hindû Hatun vakfiyesi olan Kazasker Hamamı'ndan ne yazık ki geriye birşey kalmamıştır. Eski Saray'ın bir parçası olarak inşa edilen ve Sultan Selim Han Hamamı olarak da bilinen Saray Hamamı da bugün enkaz halindedir. Hicrî 825/M. l421'de Tunca nehri kenarında inşa edilen ve Çifte Hamam olarak da tanınan Gazi Mihal Bey Hamamı, l829'da Edirne'nin Ruslar tarafından işgaline kadar hizmet verir. Enkaz halindeki Edirne hamamlarından birisi de Hicrî 832/M. l428'de inşa edilen Beylerbeyi Hamamı'dır. şehirde, Sultan II. Murad döneminden kalma hamamlar arasında Küçükpazar semtindeki Yeniçeri Hamamı, Tahtakale semtinde aynı adla bilinen Tahtakale Çifte Hamamı, Kaleiçi'ndeki Topkapı veya Alaca Hamam ile bugün Selimiye Camiî yakınlarındaki Yediyol ağzında hizmete devam eden Mezid Bey hamamları önemli yapılar arasındadır.

Edirne'de XV. asrın sonu ile XVI. asrın başlarında inşa edilen hamamlar arasında İbrahim Paşa, Kasım Paşa, II. Bayezid, Mahmud Paşa ve Ahi Çelebi hamamlarının adları sayılmakla birlikte bunlar arasında sadece Kıyık semtindeki İbrahim Paşa Hamamı'nın enkaz halinde günümüze ulaşabildiği ortadadır. Ayakta kalabilen bir başka hamam da Yeni Saray'ın bir parçası olarak Sarayiçi mevkiinde Fatih döneminde inşa edilen Kum Kasrı Hamamı'dır. Geleneğin bu şehre XVI. asırda kazandırdığı Abdullah Hamamı ile Tahmis (Boyacılar) Hamamı ise bugün gerçek fonksiyonlarını icra etmekten uzaktırlar. Edirne'de inşa edilen son ve en önemli hamamlardan birisi de bir XVI. yüzyıl eseri olan Sokollu Hamamı'dır. Buna göre Evliya Çelebi Seyahatnâmesi'nde Edirne'de bulunduğu belirtilen hamam sayısının ise hayli abartılı olduğu açıktır.

Milletlerin kültür tarihi açısından mezarlıkların ve mezar taşlarının büyük önemi vardır. Türkler, bir şehre ayak basıp kalesinde ilk fetih ezanını okuduktan sonra, ona süratle kendi kimliklerini giydirmek yolunda çeşitli imkânlardan faydalanmak alışkanlığında idiler. Bu çerçevede, önce, ele geçirdikleri ülkeleri, dünya plânından yokluk âlemine geçmiş salih kişilere, âşık, velî ve meczuplara bekletmek ve bu fânîler ordusuna ısmarlamak onların alışageldikleri bir şeydi. Türbeler ise ait oldukları beldelerin bir bakıma içerisinde yatan insanlara karşı vefâkârlık anıtları olmuştur hep. Kaynaklar, Osmanlı dönemi Edirne'sinde birbirinden değerli çok sayıda umûmi mezarlıkla, kırk civarında türbe ve makam bulunduğunu naklediyorlar. Bu rakamı 60'a çıkaranlar da vardır. Ancak varlığından sözedilen bu mezarlıkların ve türbelerin bugün çok azı ayakta kalabilmiştir. Esasen Selçuklulardan Osmanlılara geçmiş olan nakışlı mezar taşları geleneği ilk örneklerini İznik, Bursa ve Edirne'de verir. Osmanlı tarihinde kadılar, vezirler, şeyhülislâmlar, yeniçeriler ve saray mensuplarının mezar taşları devlet kontrolünde yaptırılırdı. Dolayısıyla bu taşlarda belli bir mimarî üslûbun gelişmesi de çok tabii idi. Fetihten sonra Edirne, Macaristan ve Avusturya üzerine yapılacak seferlerde askerî grupların toplanma, lojistik ikmâl merkezi ve kışın da ordunun kışlak yeri olarak önemini sürdürmüştür.

Serhad boylarında hayatlarını adeta birer göçebe gibi geçiren gazi dervişlerin, akıncıların, serdengeçtilerin Rumelinin her karış toprağında sayısız mezarları bulunmaktadır. Fütühat ehline özgü bu taşlara Edirne mezarlıklarında da rastlamak mümkündür. Edirne mezarlıklarında görülen bir grup taş vardır ki, bu mezartaşları başka hiçbir Osmanlı şehrinde görülmez. Edirneli taş ustaları tarafından yapılan ve Edirne mezarlıklarında örnekleri görülen bu taşlar, hakikaten "Edirnekârî" denilebilecek türden olup, gövde kesitleri itibariyle yuvarlak ve çokgen olmak üzere iki türlüdür. Bu taşlarda en üstte ortada bir rûmî motif yer alır. Bu motif hemen altta başlayan kitâbenin iki tarafından aşağıya doğru iner. Yukarıda, rûmî motifin iki tarafında iki kabartma yer alır. Edirne'ye özgü bu mezar taşlarındaki bir başka özellik; metin kısmından bölünerek ayrılmış bir "Fâtiha" ibâresi ile başlamasıdır. Osmanlı Devleti'nin 43. şeyhülislâmı Çatalcalı Ali Efendi ile 55. şeyhülislâmı Bursalı Menteşîzâde Abdurrahim Efendi'nin, Nâzır Çeşme Mezarlığı'ndaki mezar taşları bu üslûbun en güzel ve en tipik örnekleri sayılır.

Edirne'nin bir Osmanlı şehri oluşundan günümüze gelinceye kadar şehirde kurulmuş mezarlıklar ise şunlardı: Yıldırım Bayezid, Sitti şah Sultan, Ayşekadın, Hıdır Ağa, Defterdar Mustafa Paşa, Eski Cami, Sarıtepe, Çakır Ağa, Uzunkaldırım, Yeşilce, Hacılarezanı, Tatarhâniler veya Zındanaltı, Gazimihal, Beylerbeyi, Kasımpaşa, Atik Ali Paşa, Nazır Çeşme, Üç şerefeli, Saraçhane, Kadı Bedreddin, Selimiye, Dârülhadis, Sarucapaşa, Zehrimar (Taşodalar), Yahya Bey, Muradiye, Sezâi Dergâhı, şah Melek, Buçuktepe, Bademlik ve Acı Çeşme.

Kuşkusuz adı geçen bu mezarlıkların asıl değeri, üzerindeki süslü mezar taşlarından çok, bu mezarlarda yatan kıymetli şahsiyetlerden dolayıdır. İşte Edirne mezarlıklarında yatmakta olup da ardında iz bırakanlar: Gazi Mihal Bey ve aile fertleri (Gazi Mihal Bey Camiî haziresi), Rumeli Beylerbeyi Sinaneddin Yusuf Bey (Beylerbeyi Camiî Kabristanı), şah Melek Paşa (şah Melek Camiî haziresi), Orhan Çelebi, Rukiye Sultan, şehzâde Mehmed, şehzâde Selim, Hatice Sultan, II. Murad'ın kızı Hafsa Sultan, II. Mustafa'nın kızı Ümmügülsüm Sultan, Karamanoğlu Mehmed Bey'in oğlu Çirmen Sancağı Beylerbeyi Karaman Bey (Dârülhadis Camiî haziresi), Merzifonlu Kara Mustafa Paşa, Budin Valisi Melek İbrahim Paşa (Sarucapaşa Camiî haziresi), meşhur mevlevî şeyhi ve divan şairi Neşâtî Dede, Enis Receb Dede, şeyhülislâm Mûsâ Kâzım Efendi, Mevlânâ'nın beşinci nesilden torunu Muradiye mevlevîhânesinin ilk şeyhi Celâleddin Efendi ve altıncı nesilden torunu şeyh Cemâleddin Efendi, Hacı Eşref Dede (Muradiye Camiî haziresi), Cidde Valisi İsmet Paşa, Atıf Paşa (Üç şerefeli Camiî haziresi), Cezerî Kasım Paşa ve eşi (Kasım Paşa Camiî haziresi), Dulkadiroğlu Süleyman Bey'in kızı ve Fatih Sultan Mehmed'in eşi Sitti Hatun (Sitti Sultan Camiî haziresi), Sultan II. Ahmed'in oğlu şehzâde Selim (Selimiye Camiî haziresi), gülşenî şeyhi Hasan Sezâî, La'lî Fenâyî Hazretleri, eski Edirne valilerinden Antepli Kadri Paşa (Hasan Sezâî Dergâhı), Pertev Paşa, Tosyavizâde Rıfat Osman, Ahlâk-ı Alâî müellifi meşhur âlim Kınalızâde Ali Efendi (Nâzır Çeşme Mezarlığı), l6. asrın büyük divan şairi Hayâlî Bey (Uzunkaldırım Mezarlığı), Kırımlı âlimlerden şahabeddin Efendi, eski Edirne Belediye başkanlarından Dilaver Bey (Zındanaltı Mezarlığı). Bütün bunların dışında, Edirne mezarlıklarında nice âlim, nice devlet adamı, şeyh, şair ve sanatkâr yatmaktadır. Bu mezarlıklar dışında bugün birçoğu ortadan kalkmış bulunan sayısız türbeden geriye isimleri kalanlar ise şunlardır: Koyun Baba, Murad Baba, Mercû Dede, Ece Sultan, Hacı Baba, Topal Baba, Eskici Baba, Tütünsüz Sultan, Osman Baba, Hızır Baba, Hayâlî Baba ve şeyh Hasan Sezâyî türbeleri.

Osmanlı kültür ve medeniyetini uzun asırlar bünyesinde oluşturup yaşatan Edirne'de o zamanlardan bugüne geleneksel sanatlarımızı sürdüren hangi meslek kaldı derseniz, buna verilecek cevap belki bir sûkût-ı hayâl olacaktır. şimdi nerede o mücellidler, müzehhipler, nakkaşlar, hakkâklar, nerede o ipekçiler, havlucu ve sabuncular, mutafçılar, derici, çadırcı, çuhacı ve ketenciler, nerede o saraçlar, oymacılar, kuyumcular, bakırcılar, şekerciler, helvacılar, mumcular, camcılar, aynacılar ve gül yağcılar...

Edirne, Osmanlı dönemiyle birlikte adeta bir "Köprüler şehri" haline gelir. Dr. Rıfat Osman, Edirne Rehnümâsı adlı eserinde, Edirne'nin fethinde Tunca, Meriç ve Arda nehirleri üzerinde sadece Gazi Mihal ve Yıldırım köprülerinin bulunduğunu ileri sürüyor. Edirne'de bu nehirlerden ilk önce Tunca üzerine kâgir olarak Gazi Mihal Köprüsü yapılmıştır. Zamanla Tunca nehri üzerinde inşa edilen iki köprüden birincisi; eski saray içinde ve Adâlet Kasrı yanında Cephanelik Köprüsü adıyla da bilinen Fâtih Köprüsü olur. Burada yapılan ikinci köprü, Kânûnî Sultan Süleyman Köprüsü'dür. Mimar Sinan'ın bu muhteşem eseri Saray Köprüsü olarak da tanınır.

Bu iki köprüden geçen Tunca nehrinin suları yaklaşık iki kilometre sonra bir başka köprü ile karşılaşır. Saraçhane yakınlarında kurulmuş olan bu köprü; İkinci Murad ve Fatih Sultan Mehmed Devri vezirlerinden Filibe'de Camiî, imareti ve kervansarayı, Edirne'de camileri olan Hadım şahâbeddin Paşa tarafından yaptırılmıştır. şahabeddin Paşa Köprüsü, on kemerli muhteşem bir yapı olup Hicrî 855/M. l45l tarihinde inşa edilmiştir. Yapılışından itibaren yaklaşık 250 sene süreyle hizmet gören bu köprü, lll3/M. l702 tarihinde, İkinci Mustafa Han zamanında tamir görmüştür. Ancak, bu tamir sırasında köprünün ilk yapılışında konulan kitâbe kaldırılmış, bununla da yetinilmeyerek köprüye Sultan Mustafa Köprüsü adı verilmiştir. Ancak Edirne halkı, şahabeddin Paşa'ya reva görülen bu haksızlığı kendisi ortadan kaldırmış, köprüye verilen Sultan Mustafa ismini de kullanmayarak bu yapıya Saraçhane Köprüsü adını uygun görmüş ve öylece günümüze kadar ulaşmıştır. Köprü, l304 yılında İkinci Sultan Abdülhamid zamanında bir tamir daha geçirmiş, hatta Tunca'nın taşkınları yüzünden iki tarafından olmak üzere biraz daha uzatılmıştır.

şahabeddin Paşa köprüsü kadar görkemli bir başka yapıt İkinci Bayezid Köprüsü, yine Tunca nehri üzerindedir. şehirle İkinci Bayezid Külliyesi arasında yer alan altı kemerli bu köprü son derece dayanıklı, korkulukları zarif, manzarası hoş, çevresi bahçelerle çevrilmiş bir eserdir. Yaklaşık ikiyüz sene kadar önce orta kemerlerinden birkaçı yıkılmış, bu nedenle de tamir görmüş olan Bayezid köprüsü, şahabeddin Paşa Köprüsü'nde olduğu gibi ve aynı sebeplerden dolayı İkinci Selim zamanında camiye doğru uzatılmıştır. Bu kısım büyük bir kemerden ibaret olup, Yalnızgöz adıyla bilinir.Yeni İmaret Köprüsü adıyla da tanınan bu köprü, muhtemelen Camiîn yapıldığı 893/M. l488 yıllarında inşa edilmiştir. Osmanlı köprü mîmârîsi açısından sanat değeri taşıyan önemli yapılardan birisidir.

Gazimihal Köprüsü, daha önce de sözünü ettiğimiz gibi Edirne'de Tunca nehri üzerinde fetihten sonra kâgir olarak inşa edilen ilk köprü olma özelliğini taşır. Önceleri köprüyü yaptıran zâta nisbetle Mihal Köprüsü olarak anılan bu yapıtın ismi sonradan Gazimihal olarak değiştirilmiştir. 823/M. l420'de inşa edilmiş olan köprü on altı kemerli olup, uzunluğu l58, genişliği 8 metredir. Köprüye ismi verilen bu büyük Osmanlı akıncı beyinin ve ailesinin mezarı da, köprünün Yıldırım semti tarafında yine Gazimihal Bey'in inşa ettirdiği Camiîn haziresinde bulunmaktadır. Gazimihal Köprüsü, l0l0/M. l602 tarihinde Üçüncü Mehmed ve l050/M. l640 tarihinde de Kemankeş Kara Mustafa Paşa tarafından tamir ettirilmiştir. Hicrî ll65 depreminde hasar gören Gazi Mihal Köprüsü, İkinci Abdülhamid zamanında da Çatal Sakal namıyla tanınan İstefaneski'nin gözetiminde Erkân-ı Harbiye Reisi Rüştü Bey, Evkaf Muhasebecisi şevki Bey ve eşraftan Mustafa Vasfi Beylerden oluşmuş bir komisyon tarafından, İtalya'dan ustalar getirilmek suretiyle eski temeller üzerine ve on bir bin sarı lira harcanarak mükemmel bir biçimde yeniden inşa edilir. Bu tamirden sonra köprüye Hamidiye Köprüsü ismi verilmişse de eski adı yaygın olarak kullanılmaya devam etmiştir.

Bu şaheserler dışında Gazi Mihal Köprüsü yakınlarında, bugün fonksiyonu ortadan kalkmış bulunan iki köprü daha vardır ki bunlar Yıldırım ve Seferşah köprüleridir. Yıldırım köprüsünün yerinde fetihten önce de bir köprünün olduğu söylenir. Yıldırım Bayezid Camiî civarında olduğu için de bu isimle bilinir. Sekiz kemeri bulunan bu köprü Hicrî 951 tarihinde Kânûnî Sultan Süleyman tarafından tamir ettirilmiştir. Yıldırım Bayezid Köprüsü'nün ll65'te tekrar harap olması üzerine de ll7l'de Üçüncü Sultan Mustafa tarafından yenilenmiştir. Seferşah Köprüsü, bu iki köprü arasında yani Yıldırım ile Gazimihal köprüleri arasında, iki ucu birer köprüye bitişik bir köprüdür. Zaman zaman Tunca nehrinin taşan sularına bir çare olarak Üçüncü Mehmed tarafından yaptırılmıştır.

Tunca nehri üzerindeki son köprü; Ekmekçioğlu Ahmed Paşa Köprüsü veya Tunca Köprüsü olarak bilinir. Bu köprünün bir diğer ismi de Eski Köprü'dür. Edirne ile Karaağaç semtini birbirine bağlayan iki önemli köprüden birincisidir. Köprü üzerinde Türk sanatının erişilmez kudreti yanında, Türk zevkinin de muhteşem zenginliğini görmek mümkündür. Önceleri bu köprünün de yerinde bir ahşap köprü varmış. Ancak l0l5/M. l607 yıllarında üzerinden geçilemeyecek derecede harap duruma düşünce, devrin defterdarı Ekmekçizâde (=Ekmekçioğlu) Ahmed Paşa tarafından yeniden yaptırılmıştır. l0l6/M. l608 tarihinde başlayan köprünün inşaatı sekiz seneden fazla devam etmiş ve l024/M. l6l5 yılında sona ermiştir. Köprünün mimarı, Sultan Ahmed Camiî'ni de inşa eden Mimar Mehmed Ağa'dır. Sultan Reşad'ın Edirne'ye seyahatı münasebetiyle Karaağaç-Edirne caddesi yapılırken bunun üzerine de parke taşı döşenmiş olup, hâlâ aynı durumdadır. Ekmekçizâde Ahmed Paşa, bu köprünün yanısıra köprünün silinip süpürülmesi, temizliğinin yapılması için Türkoğlu Mahallesi'nde görevlilerin oturup barınabileceği evler yaptırmış ve bunları vakıf olarak bırakmıştır. Eser, l0 kemerli güzel bir köprüdür.

Edirne köprüleri içerisinde en büyüklerinden biri Meriç nehri üzerinde kurulmuş olan ve Yeni Köprü adıyla da bilinen Meriç Köprüsü'dür. Edirne-Karaağaç yolu üzerinde Tunca Köprüsü'nden sonra gelen bu muhteşem eser; Sultan II. Mahmud'un l247/M. l832 yılında Edirne'ye gelişinde yapılması kararlaştırılmış, ancak devletin mâlî imkanlarının kısıtlı oluşu gibi nedenlerden dolayı Sultan Abdülmecid zamanında, l258/M. l842'de yapımına başlanmış ve l263/M. l847 senesinde tamamlanabilmiştir. İnşaatı beş yıldan fazla süren bu köprünün onüç büyük kemeri olup, korkulukları yekpâredir. Bu köprü üzerinden Meriç nehrinin her iki tarafının seyrine doyum olmayan bir manzarası vardır. Köprünün inşasına şair Zîver'in yazmış olduğu manzum tarih, mermer bir levha üzerine yazılarak köprü üzerindeki özel yerine konmuşsa da Yunan işgali sırasında bu kitabe sökülüp götürülmüştür.

Edirne'de, sözkonusu bütün bu köprüler dışında Dr. Rıfat Osman'ın kaydettiği ve bugün ortadan kalkmış bulunan birkaç köprü daha vardır. Bunlardan ilki Sarayiçi mevkiinde Tavuk Ormanı'nın kuzeyinde zamanla kurulmuş olan Topçu Köprüsü'dür. Bu köprü Mumuk yahut İmad Ağa adlarıyla da bilinirdi. Yine Bostancıbaşı Kasrı civarında kurulmuş olan Sepetçiler Köprüsü ve Tavuk Ormanı içerisindeki Değirmen Köprüsü, bu alanda ahşap olarak inşa edilmiş ve zamanla ortadan kalkmış köprülerdir.

İşte böyle bir ortamda yüzyıllar boyunca Edirne'nin bilim-kültür ve sanat hayatında Türk kültürüne önemli hizmetleri geçen mûsıkîşinaslar, şeyhler ve tarikat ululuları, bilim adamları, hattatlar, edibler ve şairler yetişmiştir. Örneğin, İstanbul ve Bursa kadar olmasa da mûsıkîde Edirne'nin çok önemli bir yeri vardı. Osmanlı imparatorluğunun egemen olduğu her bölgede varlığını sürdüren "Mehterhâne" bu kentin askerî müziği yanında sivil müzik ihtiyacına da cevap veriyordu. şehzâde Mustafa'nın Edirne'deki sünnet törenlerinde büyük bir mehter takımının yer aldığını biliyoruz. Sultan II. Bayezid'in Edirne'de yaptırdığı Bayezid Dârü'ş-şifâsı özellikle müzikle tedaviye ve seslerin insan rûhu üzerindeki etkilerine yer veren bir kurumdu. Günümüzden yaklaşık 500 yıl önce uygulanan böyle bir tıbbî yöntem, tıp tarihimiz açısından da son derece önemli sayılmalıdır. İmparatorluğun devlet ve kültür merkezlerinde üstad besteciler ve saz şairlerinin birlikte icrâ-yı sanat ettikleri hemen herkesin mâlûmudur. Edirne Sarayı'ndaki mûsıkî ustalarının yanında bir kısım saz şairlerinin de Edirne'nin mûsıkî kültüründe etkili olduğunu yine tarihî kaynaklardan öğreniyoruz. Kentin ses kültürünün oluşmasında ve biçimlenmesinde sosyal kurumlar ve hareketlenmeler son derecede etkili olmuştur. Ancak yerli halkın duyguları ve düşünceleri de bu kültürün oluşmasında önemli bir yer tutar. Edirne halkının ses kültürüne dikkatle kulak verilirse, Edirnelinin gönlünün bir kısmının Anadolu'da, bir kısmının Rumeli'de olduğu anlaşılacaktır. Göçleri, bozgunları tarih boyunca yoğun biçimde yaşayan yöre halkı "Yeniçeri Havaları" adı verilen kahramanlık türkülerini de ayrı bir heyecanla dinlemiş ve icra etmiştir.

Edirne'nin Osmanlı hakimiyetine girişinden aşağı yukarı yarım asır sonra, şehirde hat sanatının da birbirinden güzel örnekleri ortaya çıkmaya başlar. Fatih devri hattatlarından Yahya es-Sofî, celî-sülüs hattın üstâdı olarak dikkati çeker. Edirne hattatlarından birçoğunun eserlerini, gerek Edirne âbidelerinde ve müzelerinde, gerek İstanbul kütüphanelerinde, özel kolleksiyonlarda görmek mümkündür. Edirne'de halk arasında söylenen çok meşhur bir söz vardır: "Üç şerefeli'nin kapısı, Selimiye'nin yapısı, Eski Cami'nin yazısı". Bugün, özellikle "celî" yazılarıyla tanınmış Eski Cami, bu övgüyü fazlasıyla hakedecek güzellikte hüsnü hat örneklerine sahiptir.

Edirne'nin edebiyat tarihimizdeki yeri ise kültür tarihimizin öbür öğeleriyle mukayese kabul etmeyecek oranda önemli ve büyüktür. Osmanlı şiirinin doğup gelişmeye başladığı asırlarda başkent olması, Edirne'nin XVI. yüzyıl sonlarına kadar Osmanlı kültür coğrafyasının bir numaralı merkezi olmasını sağlamıştır. Bilindiği gibi Osmanlı Devleti'nde şiir, bu dönemde bir bakıma edebiyat tarihimizin kaynakları sayılabilecek eserleri olan tezkirelerde ele alınıp değerlendirilmiştir.

Buna göre, II. Murad devrinden XVI. yüzyıl sonlarına kadar bu tezkirelere giren Edirneli şair sayısı 50 civarındadır ki, bu rakamla Edirne, devletin en çok şairine sahip şehri durumundadır. Bu önemli bir rakamdır. Oysa bu yüzyıldan sonra İstanbul'un tartışmasız kültürel merkez üstünlüğünü ele geçirmesi Edirne'nin eski önemini giderek azaltmış ve bir daha da önceki ihtişamlı görünümüne asla ulaşamamıştır.

Bununla beraber Edirne, başlangıcından ortadan kalkışına kadar imparatorluğa verdiği şairlerle İstanbul ve Bursa'dan sonra Osmanlı kültür mozayiğine en çok katkıda bulunan üçüncü şehirdir. Kuşkusuz bu zengin materyal daha o devirde Edirne için müstakil şehir monografilerinin yazılmasına neden olmuş, Enisü'l-Müsâmirîn gibi değerli bir şehir tarihi kendine konu olarak Edirne'yi seçmiştir. Bundan başka Ahmed Bâdî Efendi'nin "Rıyâz-ı Belde-i Edirne" adlı üç ciltlik eseri, Dâyezâde Mustafa Efendi'nin "Edirne'de Selimiye Camiî'ne Dair Risâle"si, Dr. Rıfat Osman Bey'in "Edirne Rehnümâsı", "Edirne Tarihi" ve "Edirne Saray-ı Hümâyûnu" adlı eserleri, Örfî Mahmud Ağa'nın "Edirne Tarihçesi", Edirne Bostancıbaşılarından Âşık Ali Ağa'nın Sultan IV. Mehmed'e sunduğu Edirne Saray ve Kasırlarıyla İlgili Risale, Ahmed Râsih'in "Edirne Tarihi", Edirne Belediye Reislerinden şevket Bey'in düzenlediği Vilayet Salnâmesi, O.Nuri Peremeci'nin "Edirne Tarihi", Süheyl Ünver'in "Edirne'de Fatih'in Cihan-nümâ Kasrı", Oktay Aslanapa'nın "Edirne'de Osmanlı Devri Abideleri", E.Hakkı Ayverdi'nin "Edirne'de Fatih Devri Eserleri", Özdemir Nutku'nun "IV.Mehmed'in Edirne şenliği", Tayyip Gökbilgin'in "XV. ve XVI.Asırlarda Edirne ve Paşa Livası", Ratip Kazancıgil'in "Edirne İmaretleri" ve "Edirne Mahalleleri" adlı eserleri, Oral Onur'un "Edirne Kitâbeleri", "Edirne Hat Sanatı", "Edirne Minareleri", H.Turhan Dağlıoğlu'nun "Edirne Mezarları", Rıdvan Canım'ın çağdaş bir tezkire özelliği taşıyan "Başlangıcından Günümüze Edirne şairleri" gibi çalışmalar, Edirne'yi değişik zamanlarda farklı yönleriyle ele alan eserler olmuştur. Bu anıt şehir, Türk kültür ve sanat hayatındaki önemine binâen son yıllarda toplu çalışmaların da konusu olmuştur. Örneğin, Edirne'nin fethinin 600 yıldönümü dolayısıyla Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu tarafından bir "Armağan Kitap" çıkarılmış, Yapı Kredi Yayınları tarafından "Edirne; Serhattaki Payıtaht" adıyla yeni ve hacimli bir kitap yayınlanmış, Yedi İklim Kültür, Sanat ve Edebiyat Dergisi tarafından da bir "Edirne Özel Sayısı" (Sayı: 47, İstanbul l994) neşredilmiştir.

Edirne, asırlar boyunca birçok şairi yetiştirmekle kalmamış, çeşitli şairlerin şiirlerine de konu olmuştur. XVII. yüzyılın büyük şairi Nef'î, l02l/M. l6l2 tarihinde geldiği Edirne'de, bu güzel şehir karşısındaki duygularını;

Edrine şehri mi bu yâ gülşen-i me'vâ mıdır
Anda kasr-ı pâdişâhî cennet-i a'lâ mıdır

şeklinde başlayan meşhur manzumesiyle dile getirir. Sultan IV. Murad'ın l043/M. l634 tarihinde Edirne'ye gelişi sırasında yanında bulunan şairlerden şeyhülislâm Yahya Bey, Kırım Hanı Hüsam Giray, aynı şekilde Enisü'l-Müsâmirîn yazarı merhum Abdurrahman Hıbrî Efendi, Hâtemî İbrahim Bey, Kesbî Çelebi, Kastamonulu Türâbî, eski şiirimizin tanınmış sîmâlarından Sünbülzâde Vehbî, Hümâyun-nâme yazarı Ali Efendi, Edirneli Nisârî, Edirneli Kâmî ve devrin meşhur kadılarından Edirneli İlmî Efendi'nin "Edirne" redifli manzumeleri bu şehir için söylenmiş birbirinden güzel şiirlerdir. Son devrin büyük şairlerinden Mihnet-i Keşân adlı meşhur eserin yazarı Keçecizâde İzzet Molla da Edirne'ye yapmış olduğu bir ziyaret sonrasında kaleme aldığı Edirne ile ilgili manzumesinde uzun uzun bu şehirden sözeder. Yine Priştineli Mesîhî'nin Edirne şehrengizi'nde yer alan ve bu şehrin güzelleri ile güzelliklerini konu alan manzum tasvirler ise son derece canlı tablolar niteliğindedir. Edirne hakkında şiir söyleyen şairlerden birisi de Celâlzâde Mustafa Çelebi'dir. şair, Tabakatü'l-Memâlik adlı eserinde Edirne'yi birbirinden güzel dizelerle tanıtır.

Edirne'de, başlangıcından günümüze kadar, çok sayıda nesir yazarının yanısıra, bu şehirde doğup büyümüş veya bu şehirde yaşamış 240 civarında şair vardır. Edirne'nin şiir tarihimize kazandırdığı ilk şair, Sultan II. Murad'ın vezirlerinden Hacı İvaz Paşa'nın oğlu Atâyî (Ö. 1437) 'dir. Bazı kaynaklarda ismi Âhî Çelebi olarak geçen Atâyî, halk arasında "İvazpaşazâde" sanıyla tanınmıştı. "Tütünsüz Ahmed Bey", yani Ahmed Rıdvan0 Rumeli'nin bir başka incisi, Ohri'den Edirne'ye gelip yerleşmiş şairlerdendi. şiirde Rıdvânî mahlâsını kullanan şâir, Sehi Bey'e göre Nizâmî'nin Hamse'sini Türkçe'ye çevirmişti. Eskilerin "seyf ü kalem" sahibi dedikleri ve şiirde Avnî mahlâsını kullanan Fatih Sultan Mehmed ise H.833/M. l429 tarihinde Edirne'de dünyaya gelmekle bu şairler yurdunu şereflendirir. Sâfî (Ö. l486), XV. asrın Edirneli bir başka şairidir. Asıl adı Cezerî Kasım olup, Latifi'ye göre Osmanlı şairleri arasında atasözü ve deyimleri şiirde kullanma geleneği Atâyî ve Sâfî ile başlamış, Necâtî Bey'le doruğa ulaşmıştır.

şehzâde Cem... Bazılarına göre Osmanlı saltanatı ona sadece l8, bazılarına göre de 23 gün nasib olmuştur. Cem, Fâtih Sultan Mehmed'in üçüncü ve en küçük oğlu olarak Edirne'de doğdu. Sadece bilgili, kültürlü değil, aynı zamanda iyi ata binen, zamanının savaş aletlerini çok iyi kullanan ve bu konulardaki maharetiyle çevresine ün salan bir şehzâde idi. Cem Sultan'ın kişiliği, tarihi bakımdan olduğu kadar, kültür ve edebiyatımız açısından da önem taşır. Zira kendisi şair olduğu gibi, şairlerin de koruyucusuydu. Karaman'da bulunduğu sıralarda çevresine topladığı şahsiyetler "Cem şairleri" adıyla anılır. şiirde büyük şair, hemşehrisi Ahmet Paşa'nın yolundadır. Özellikle ülkesinden uzaklarda iken yazdığı şiirlerinde, çeşitli acılar ve çaresizliklerle dolu maceralı hayatından belirgin izler görülür.

Sadece bu asrın değil, belki bütün asırların en büyük Türk şairlerinden biri idi o. Evet, Ahmed Paşa'dan sözediyoruz. Tezkire yazarlarından Sehî Bey, Bursalı Beliğ ve Aşık Çelebi, şairin Edirne'de doğduğunu belirtiyorlar ama, bazı kaynaklar da onun uzun süre Bursa'da yaşadığını ve mezarının Bursa'da bulunduğunu ileri sürerek Ahmed Paşa'yı Bursa şairleri arasında zikrediyorlar. Esas itibariyle bu asırlarda Bursa, Edirne gibi, Osmanlı coğrafyasının en önemli kültür ve medeniyet merkezlerinde yüksek aile çevreleri yavaş yavaş birer akademik muhit haline gelmeye başlar.

Devletin siyasî itibarının artmasına ve sınırlarının genişlemesine paralel olarak kültürel hayat da saraydan sonra konaklara, hatta bahçe toplantılarına kadar yayılma eğilimleri gösterir. İşte Ahmed Paşa da böyle bir ortam içerisinde yetişir. O'nu anlatanlar hep bilgili, zeki, gururlu, zarif, hazır cevap, hoş sohbet ve nüktedan biri olarak tanıtıyorlar. Fatih gibi bir "zarif" hükümdarın estetik zevklerine ortak olarak beğenilmek, iltifat görmek de zaten başka türlü nasıl izah edilebilir ki. Tezkire yazarları Ahmed Paşa'yı, şeyhî ile Necâtî arasında yetişen en büyük divan şairi sayıyorlar. Kendi devrinden başlayarak Cem Sultan, Mihrî Hatun, Nizâmî, Ahî, Lâmii, Necâtî, Zâtî ve Bâkî gibi birçok şair ona birbirinden güzel nazîreler söylemişlerdir.

şiir çeşmeleri bir sonraki asırda da gürül gürül akmaya, şairler de bülbüller gibi şakımaya devam ederler. Ve işte bir söz ustası daha: Necâtî... Edirne'nin Türk şiirine kazandırdığı unutulmaz isimlerden birisi olur O. Divan şairi denilince O'nun hatırlanmaması mümkün müdür? Ahmed Paşa'nın "Sultânü'ş-şuarâ" olarak tanındığı çağlarda Necâtî'nin şöhreti kervanlar vasıtasıyle Bursa'daki Ahmed Paşa meclislerine kadar gelir. Böylece Ahmed Paşa ve Necâti, biri diğerini görmeden tanışmış olurlar. Asrın bir diğer şairi şevkî de muhtemelen devşirme olup Edirne'de yaşlı bir kadın tarafından büyütülmüştü. Bir ara Necati, Tâliî ve Sunî gibi şâirlerle görüşmek üzere Manisa'ya gitmiş, burada İkinci Bayezid'in oğullarından şehzade Mahmud'a divan katibi olmuştu. Bütün hattatlar içinde eşsiz bir hat ustasıydı O. Rik'a yazısını Yakut'dan daha güzel yazan bu zarif insan, herşeyi hoş karşılayan, yemeyi ve içmeyi seven, zevk sahibi, nazik, hoş sohbet, kısacası eşi bulunmaz bir kimseydi. şeyh Bâyezîd Halîfe de halvetîlerin pîri olup, bu asrın sûfî şairleri arasındaydı. Halkın büyük bir sevgi ve saygı ile kendisine bağlandığı bu zât, şair olduğu kadar âlimdi. Bizim şiir tarihimiz içerisinde ses bırakmış önemli şairlerden birisi de yine bu şairler yurdundan çıkmış Sâgarî idi. Devrinde O'na Kazzaz Ali derlerdi. Çünkü O da esnaf şairlerdendi ve ipekçilikle uğraşıyordu. Allah ona uzun bir ömür vermiş ve tam dört padişahın, Fatih Sultan Mehmed, İkinci Bâyezid, Yavuz Sultan Selim ve Kânûnî Sultan Süleyman'ın saltanatlarını görmüştü. Hoş sohbet, güler yüzlü, lâtifeci, iyi huylu, nazik biriydi. Asrın en renkli sîmâlarından birisi de kuşkusuz gönüller sultânı Revânî'dir (Ö. l524). O, bizim klâsik edebiyatımızda, Anadolu'da ilk sâkînâme yazarı olarak bilinir. Revânî, yaşadığı süre içerisinde İkinci Bâyezid (l447-l512), Yavuz Sultan Selim (l466-l520) ve Kânûnî Sultan Süleyman (l494-l566) 'ın saltanatlarını görmüş, bu padişahların hizmetlerinde bulunmuş bir şairdi. Ve Sehî Bey. Osmanlı'nın bürokrasi hayatı içerisinde çok renkli ve çok hareketli bir ömür sürdü. Hicrî 955/M. l548 yılında Edirne'de öldüğü zaman 80 yaşını aşmış bulunuyordu. Sehî Bey'in bizlere eski kültür ve edebiyatımız adına bıraktığı çok önemli iki hediye, Divan'ı ve Heşt-Bihişt adını verdiği Anadolu sahasının ilk şairler tezkiresidir.

İşte Edirneli Nazmî. Asırlar sonra edebiyat dünyamız onu güzel Türkçemizin sahibi olarak gördü, tanıdı ve sevdi. Bize Türkçenin o asırlardaki en güzel manzumelerini bıraktı. O şair, Edirneli Nazmî idi. Bizim klâsik edebiyatımızda "muammâ" denildiğinde akla ilk gelen isim ise Edirneli Emrî (Ö. l575)'dir. O da memurluğu süresince bir türlü "murâd"ına eremeyenlerdendi. Yüzü hiç gülmedi... Asıl adı Mehmed olan Mecdî (Ö. l590) de Edirne'de doğmuştu... Âlim, şair ve nâsir idi.

Daha önce de belirtmiş olduğumuz gibi, XVII. asırda, her ne kadar İstanbul, devletin idare merkezi olmuşsa da padişahların ve diğer devlet erkânının gözü hâlâ Edirne'dedir. Özellikle I. Ahmed, II. Osman ve IV. Murad av eğlenceleri tertibi münasebetiyle zamanlarını Edirne'de geçirirler. IV. Mehmed ile kardeşleri II. Süleyman ve II. Ahmed'in oğlu II. Mustafa da uzun süre Edirne'de otururlar. Özellikle IV. Mehmed, birçok elçiyi bile bu şehirde kabul eder. şehzadeleri Mustafa ve Ahmed'in sünnet düğünleriyle kızı Hatice Sultan'ın muhteşem evlenme törenlerini de Edirne'de gerçekleştirir. Devlet, esas itibariyle Edirne'den idare edilir. Doğal olarak bir kültür ve sanat zemininin Edirne'de canlı bir biçimde varolması anlamına gelir bu.

XVIII. yüzyılda Zehrimarzâde Rıza, Sabrî, İbrahim Gülşenî, Neşâtî Dede, Abdurrahman Hıbrî ve Güftî Ali gibi isimler dışında edebiyatımızda yankılar uyandıracak önemli bir isim hemen hemen yoktur. Zehrimarzâde Rıza ve Güftî Ali'nin tezkirecilik geleneğimiz içerisinde önemli yerlerinin bulunduğu hemen herkesin mâlûmudur. Diğer taraftan Enisül-Müsâmirîn gibi çok önemli bir şehir monografisini, yani Edirne tarihini kaleme alan Abdurrahman Hıbrî yine bu asırda yaşamıştır.

Neşâtî ise; bir yandan eski şiir geleneğimiz içerisinde Nailî'nin öncülüğünü yaptığı Sebk-i Hindî ekolünün önemli izleyicilerinden biri olmuş, bir yandan da sevilip sayılan bir şeyh olarak devrinin birinci sınıf şairleri arasında yerini almış, önce Nedim'e daha sonra da Yahya Kemal'e kadar uzanan tesirleri görülmüştür.

Asrın unutulmaz isimlerinden birisi de Sabrî'dir. Devrin büyük şairi Nef'î, onun şiirdeki kudretini över ve onu takdir ederdi. Asrın en önemli isimlerinden birisi de kuşkusuz tezkire yazarı Zehrimarzâde Rıza idi. Edebiyat tarihimizde"Rıza Tezkiresi" olarak bilinen bu eser, l591-l640 yılları arasında ölmüş olan şairler hakkında önemli bilgiler verir.

Edirneli şairler arasında asrın en önemli ismi, hiç şüphe yok ki mevlevîlerin gülü, büyük şair Neşâtî Ahmed Dede (Ö. l674) 'dir. Neşâtî, l670 tarihinde şeyh Osman Efendi'den boşalan Edirne Muradiye Mevlevîhânesi şeyhliğine atanır. şâirin Edirne şeyhliği, çok tanınmış, sevilmiş ve hürmete lâyık şahsiyeti dolayısıyle çevresinde büyük bir sevinç uyandırmıştı. Muradiye Mevlevîhanesi şeyhliğine getirildiği yıllarda yaşı hayli ilerlemiş bulunan Neşâtî Dede, Edirne şeyhliğinde ancak dört yıl kalabilmiş ve Hicrî l085/M. l674 yılında vefat etmiştir. Kabri, Muradiye Camiî avlusundadır. Esrar Dede Tezkiresi'nde "Üstâd-ı Üstâdâne-i Rûm" diye vasıflandırılan Neşâtî'nin, başta şair Nazîm olmak üzere, bu asrın bir kısım şairlerine hocalık ettiği bilinir. Bu anlamda Neşâtî, şiirindeki âhenk, hayal zenginliği, duyuş inceliği, kavramlar arasında geniş hayallere dayanan bağlantılar ve güçlü üslûbuyla yetiştirici bir sanatkâr özelliği sergilemiş, klâsik edebiyatımızın bu asırlardaki birçok şairine şiir sanatı hakkında bilgiler vermiş, kısacası, eski şiirimizin şifâhî nazariye üstadlarından biri olmuştur. Gülşenîlerin pîri İbrahim Gülşenî, l593 tarihinde güller şehri Edirne'de dünyaya gelir. Babası, Manisalı Semerci Dede adında birisiydi. Fatih Sultan Mehmed Han, Manisa'da şehzade iken zaman zaman onun şifa dolu nefeslerinden hayat bulurdu. Sultan Mehmed Han, Eğri Seferi'ne giderken Edirne'de rahatsızlanınca Semerci Dede'ye bir ferman yollayarak Edirne'ye gelmesini ve kendisine okumasını ister. Semerci Dede'nin Edirne'ye geliş macerası bu şekildedir. Böylece Edirne'ye gelen Semerci Dede, burada evlenerek Edirne'ye yerleşir. l593 tarihinde de İbrahim Gülşenî doğar. Çocukluk ve gençlik yıllarını Edirne'de geçiren İbrahim Gülşenî, anlatılanlara göre bir gece rüyasında üç sancak görür. Bu sancakların her birinin altında birer pîr-i fânî ve çevresinde dervişler bulunmaktadır. Bunların biri Hz. Mevlânâ, biri Hacı Bektâş-ı Velî ve birisi de İbrahim Gülşenî'dir. Konuşmaları sırasında Mevlânâ ile Hacı Bektâş-ı Velî, bir ara İbrahim Gülşenî'yi işaret ederek; "Sizin uymanız gereken kişi budur" derler. İbrahim Gülşenî de kendisine; "Gel oğul" deyip iltifat edince, o anda o büyük zatın elini öpmek şerefine erişir. Bu hadiseden sonra da Gülşenî şeyhlerinden Veli Dede-zâde şeyh Mehmed Efendi'den el alır. Otuz seneye yakın bir süre Edirne'de mütevazı bir hayat sürdüren Gülşenî, bu zaman içinde halkı irşad göreviyle meşgul olmuştur. Hemen herkesin saygı ve hürmet gösterdiği, aşkla sohbetlerine katıldığı bu değerli zat 93 yaşlarında iken, Hicrî ll00/M. l689 tarihinde Edirne'de vefat etmiş ve Orta Kaldırım mezarlığına defnedilmiştir. O, aynı zamanda XVIII. yüzyılın büyük şairlerinden Edirneli Kâmî Mehmed Efendi'nin babası idi.

Edirne, 18. asrın başlarında sahip olduğu (350.000) şehir nüfusuyla Londra, Paris ve İstanbul'dan sonra dünyanın en büyük birkaç şehrinden birisidir. Buna rağmen Edirne, imparatorluk coğrafyası içerisindeki siyasî ve sosyal konumu bakımından bir gerileme sürecine girer. Bu durum, doğal olarak kültür dünyasını da etkiler. l745 ve l75l yıllarında Edirne'de artarda çıkan büyük yangınlar şehirde 60 mahalleyi tamamen yok eder. Bütün bu olumsuz gelişmeler, Edirne'nin cazibesini günden güne kaybetmesi anlamına gelir. Ancak herşeye rağmen, bu yıllarda Edirne'nin bereketli şiir bahçelerinde birbirinden güzel manzumeleriyle boy gösteren 36 şair çıkar ortaya. Kâmî Mehmed Efendi (Ö. l723) asrın önemli isimlerinden, gülşenî şeyhi İbrahim Gülşenî'nin oğlu ve Manisalı Semerci Dede'nin torunudur. Lâle Devrinin zevk ve eğlence içinde geçen hayatını şiirlerine yansıtmayı başarmış bir şairdi. İlmi ve faziletiyle, zerafeti ve nükteleriyle, söylediği gazelleriyle, lügazlarıyla ve oldukça sade bir Türkçeyle yazılmış mesnevileriyle zamanında haklı bir şöhretin sahibi olmuştu. Bestekâr şairlerimizden İsmail Ağa, aslında bir minyatür ustası, nakkaş ve şair olan Levnî de Edirne'nin bu asırda kültür tarihimize sunduğu kıymetlerdir.

Tarihimizde 28 Mehmet Çelebi (Ö. l732) adıyla tanınan Fâizî güzel şiirleri yanında meşhur Fransa Sefâretnâmesi ile tanınmıştı. Çelebi, Fransa'da, özellikle de Paris'te görülecek herşeyi görmeye, sonra da bunları eserinde göstermeye çalışır. Fakat bu seyyah, artık mağrur bir Osmanlı gezgini değil, meraklı, hayran ve biraz da şaşkın birisidir. Tanpınar'ın ifadesiyle; Efendi, Paris'i Evliyâ Çelebi'nin Viyana'yı seyrettiği gibi, Kanuni devrinin şanlı hatıraları arasından ve bir serhad mücahidinin mağrur gözü ile görmez. O, XVIII. asır Paris'ine Karlofça'nın ve Pasarofça'nın millî şuurda açtığı hazin gediklerden ve devlet işlerinde pişmiş zekî bir memurun tecrübesiyle bakar. Bir başka isim Enis Receb Dede, yaşadığı süre içinde, başta mevlevî çevreleri olmak üzere herkesin sevgi ve saygısını kazanmış bir şairdi. Ölümünde bütün Edirne halkının kendisi için ağladığını kaynaklar yazıyor. Kültürlü, iyi huylu, güzel ahlâk sahibi, âşık ve şair olan Receb Dede (Ö. l734), tezkire yazarı Salim'in de belirttiği gibi sâlihler zümresinin yüz suyu, mevlevîlerin taze gülüydü.

Asrın büyük mutasavvıflarından, gülşenîlerin pîri, Rumelinin manevî fatihi şeyh Hasan Sezâyî, l669 yılında Mora/Korent'te dünyaya gelmiş olmakla birlikte, ömrünün tamamına yakın bir kısmını Edirne'de geçirmişti. Öyle ki bugün birçok Edirneli, O'nu doğma büyüme Edirneli olarak bilir. Gülşenî tarikatına bağlı Sezâiyye kolunun kurucusu olan bu büyük zât böylesine Edirne'ye mâlolmuş bir şahsiyetti. şeyh Hasan Sezâyî türbesi bugün Edirne'nin en önemli ziyaret yerlerinden biridir. şu'arâ tezkiresi yazarlarından Sâlim, Hasan Sezâyî'den bahsederken kendisi için "Osmanlıların Hâfız-ı şîrâzî'si" tabirini kullanır.

XIX. yüzyılda da herşeye rağmen 29 şair yetişir Edirne'de. Elbette bunlardan, bizim genel edebiyatımız içerisinde ses getirebilecek ölçüde şairler bulunduğu gibi, şöhreti Edirne'yi aşamamış isimler de vardı. Bu asırda da şehrin yaşadığı olumsuzluklar, maruz kaldığı işgaller, Edirne için bir başka felâket sebebi olur. l829 ve l878 yıllarında Ruslar iki defa şehri ele geçirirler. Doğal olarak bu işgallerden kültür ve sanat çevreleri de olumsuz etkilenir. Kılıç ve kalem sahibi olarak nitelendirilen Süleyman Neş'et (Ö. l807), babasının sürgünde bulunduğu Edirne'de böyle bir ortamda dünyaya gelmişti. İyi bir şair olmasının yanısıra özellikle cömertliği, konukseverliği, esprileri ve hazır-cevap oluşu ile de renkli ve ilginç bir kişiliğe sahipti.

XX. asrın başlarında Edirne hiç haketmediği bir perişanlığa maruz kalır. Önce l9l3'te Bulgarlar, sonra l920'de Yunanlılar tarafından işgal edilir Edirne. Yağma ve talan bu şairler yurdunu, bu gül bahçesini harabeye çevirir. şehir yanmış ve yıkılmıştır. 20. yüzyıl, henüz sona ermediyse de, 21. yüzyılın eşiğine geldiğimiz de açıktır. Edirne, 25 civarında şair yetiştirir bu asırda.

Bir zamanlar Anadolu ve Rumeli'ni her bakımdan birbirine bağlayan bu kültür merkezine, Edirne'ye dair sözlerimizi Sâmiha Ayverdi Hanımefendi'nin Osmanlı'nın bu kültür ve medeniyet mucizesine dair değerlendirmeleri ve ardından bir çağrı ile bitirelim: "Bir kere daha kendi kendimize soralım: Bu medeniyet nice bir düzenin, nice bir âhengin, nice bir muvazene ve kararın teknesinde yoğrulup şekillenmiş olmalı ki, bu üslûbu, bu ölçüyü bu kıvamı, bu kemâli bulup böyle bir cemâli meydana getirebilmiş olsun?

O devir öyle bir devir idi ki, ne devlet, ne de cemiyet, şarklı olduğundan utanmıyordu. Belki zaman ve mekân plânında ilerlemeyi, garbı şarka getirmekte değil, şarkı garba götürmekte buluyor ve bu anlayıştan hareket ettiği için de her geçen gün biraz daha gelişiyordu. Bu kendinden emin, âhenkli mütecanis medeniyetin vahdetini yapan çeşitli unsurlar ise, dış tabiatı kontrol altında tutan bir irfan ve hikmet terbiyesinin himayesi altında bulunuyordu. Bu irfan ve hikmettir ki, cemiyet ruhunu sanki tarla sürer gibi kazıp çapalıyor, ayıklayıp temizliyor ve nihayet ekip mahsül alıyordu. Böylece de Türklük, muhteşem bir medeniyet görüşüne muvazî olarak, aynı ölçüde heybetli bir iç medeniyet manzarası arz ediyordu.

Pek tabii ki bu orkestrasyon kademe kademe en basit cemiyet tabakalarına kadar inip sirâyet ederek memleketi yaygın ve hâkim bir şifâhî kültürün rengine boyamıştı. Öyle ki devir, okumamış olanın, okuyandan çok olduğu bir devirdi. Ama bu aydın okumamışın tradisyondan aldığı hikmet ve irfan sermayesiyle, âleme öğreteceği zengin bir kültürü vardı. Bir sisteme bağlı olarak uzun yıllar boyunca kazanılmış metotlu bilginin karşısında, bu şifâhî kültür de o devirde kendi başına bir sistem ve metot sayılırdı. Zîrâ tarihten, gelenek ve görenekten bilhassa uzun tecrübelerden süzülüp gelmiş bu terbiye ve formasyon, cemiyete çok kıvamlı, çok intizamlı, çok kontrollü ve çok olgun bir iç ve dış muvazenesi kazandırmış bulunuyordu."

Evet, biz de diyoruz ki; çoğu zaman söz, anlatmaktan âciz kalır mânâyı. O mânâ Edirne'dir. Belki o sadece yaşanır. Ve yaşanmalıdır. Siz de bir gün Edirne'ye gelmelisiniz meselâ. Namazgâhtan sessizce girip şehre, doğruca Selimiye'ye yönelmelisiniz. Kapalı Çarşı'dan geçip Selîm'in Selimiye'sini selâmlamalı, Murâd-ı Evvel'in Eski Saray'ından geriye nelerin kaldığını görmeli, sonra Küçükpazar'dan Murad-ı Sânî'nin Muradiye'sine yönelmelisiniz. Sizi burada dört gözle, kaç asırdır bekleyen Neşâtî Dede'ye onun en güzel gazellerinden birini fısıldamalısınız başucunda. O'nun kırılan mezar taşlarını yüreğinizin bir yerlerinde birşeylerin kırıldığını hissederek ellerinizle toplamaya çalışmalısınız.

Büyük şair Enis Recep Dede ile şeyhülislâm Mûsâ Kâzım'ın da bu kabristanın sakinleri arasında olduğunu unutmamalısınız.! Sonra, gözleriniz, bu bahçede eşiği asırlardır mevlevî dervişlerinin gözyaşı ile ıslanmış Mevlevîhâne'yi aramalı boş yere. Başlarında çağları, ellerinde asırlarca dünyayı döndüren mevlevî dervişlerini bir de. Oradan Sultan Fatih'in, şehzâde Cem'in doğup büyüdükleri, koşup oynadıkları Sarayiçi çayırlarına Kânûnî Köprüsü'nden geçerek uzanmalı, herşeye rağmen ayakta kalmayı başarabilmiş Adâlet Kasrı'na bakarak bir zamanlar etrafa çil çil saçılmış Mumuk Sarayı'nı, Dolmabahçe, Gülhane, Iydıyye, Terazu ve İftar kasırları ile Av, Bülbül, Değirmen, şikar, Tebdil, Alay köşklerini sormalı, yiğitlerin harman olduğu, demir kuşaklı cihan pehlivanlarının, Koca Yusufların, Kurtdereli Mehmet Pehlivanların, Kel Aliçoların ter döktüğü er meydanı Kırkpınar'ın toprağına yüz sürmelisiniz.

Balkanların yüzü suyu mudur, gözü yaşı mıdır pek bilemediğiniz güzel Tunca karşılayacaktır sizi orada. Onun eteğini bırakmadan köprüler, saray ve imaretler arasında ilerlerseniz, Murâd-ı Sânî'nin Yeni Saray'ından geriye kalan ıssız bir "bâb-ı âlî" karşılayacaktır sizleri. Rumelinden doludizgin zafer haberleriyle gelen nice akıncının bu kapıdan saraya girdiğini düşünürken, kitâbesinde muhtemelen "küllü men aleyhâ fân", yani "dünyâda ne varsa herşey fânîdir" yazısını okuyacaksınız belki de... Biraz ötede Bayezid'lerin iki güzel Camiî sizi beklemektedir şimdi de.

Önce kaç asırlıktır bilinmez uhrevî misafirleriyle bir gülistan olan mezarlığı, sonra asırlar eskitmiş hanı, çeşmesi, medresesi ve dârü'ş-şifâsı ile Bayezid-i Sânî külliyesi çıkacaktır önünüze. Ve ardından Bayezid-i Evvel Camiî. Yürümeye devam ederseniz Rumeli kırlarının deli çocuğu, Edirne'nin ve Rumeli'nin adı dillere destan şanlı akıncısı, alpereni Gazi Mihal Bey Camiî'ni göreceksiniz. Ve birden Osmanlı ile birlikte şehrin kendini kuşatan surlara sığmayıp nasıl taştığına şahit olacaksınız o noktada. Sizi şimdi de islâm peygamberinin bizzat işaretiyle kurulmuş Dârülhadis Camiî karşılayacaktır. Siz; "Burada bir de Osmanlının en büyük medreselerinden biri vardı, hatta meşhur Kemâlpaşazâde de burada hoca idi, şimdi bu medrese nereye gitti? " diyeceksiniz belki ama, bahçede Sultan İkinci Murad'tan yadigâr kalan iki şehzâde türbesinden gizlice gelen "gittiler!, gittiler!" cevabına razı olacaksınız çaresiz.

Eğer bu şehirde Tunca nehri boyunca yürümeye devam ederseniz, sizi üzerindeki eşsiz köprüleriyle Meriç ve Arda karşılayacaktır. Bu köprülerden birinin tarih kasrındaki taşlara oturup yine uzun uzun sahilleri, yemyeşil ormanları, sayısız minaresiyle uzakta yükselen şehri, Bülbül Adası taraflarını seyredin. Sonra Edirne'nin Üçüncü Ahmed ve Damad Nevşehirli İbrahim Paşa ile nihayet bulan ikbâl devirlerinde işte bu Meriç ve Tunca'da yaldızlı saltanat kayıklarının, vezir ve kazasker kayıklarının dolaştığını hayâl edin. O anda sahilleri süsleyen sarayların, köşklerin ve gül bahçelerinin mermer rıhtımlarına, son derece güzel, kimbilir belki de ipekler ve elmaslar içindeki Rumeli dilberlerinin gururla ve nazla ayak atışlarını siz de görür gibi olacaksınız. O kayıkların Tunca ve Meriç'in suları üzerinde süzülürken küreklerinden tatlı tatlı sesler çıkardığını duyacaksınız belki de. O saltanat kayıkları, o dilber sultanlarla cariyeler gideli artık asırlar geçmiştir ve şimdi size kalan onların düşünü kurmaktır sadece. Burada, İkinci Abdülhamid'in saltanat yıllarında Edirne valisi olan Antepli Kadri Paşa'nın eseri, yaklaşık dört kilometrelik parke taşıyla döşenmiş yoldan Karaağaç'a doğru ilerlerseniz meşhur Hacı Adil Bey Çeşmesi'nin yalnızlığını paylaşabilir, biraz daha yürürseniz l9l3 Balkan şehidlerinin anıtlaşmış direnişine tanık olabilirsiniz.

Geriye dönüp Bostanpazarına geldiğinizde Rumelinin ve Balkanların manevî mürşidi, gülşenîlerin gülü, şeyh Hasan Sezâi Hazretleri sizden bir fatiha bekleyecektir kuşkusuz. Ha, bu arada şööyle Uzunkaldırım'a uzanıp da Rumeli'nin ve Osmanlı'nın onaltıncı asırdaki büyük şairi, kalenderî dervişi şimdilerde Edirnelilerin "Hayâlî Baba"sını ziyaret etmek istemez misiniz? Henüz şehre girmediğinizi bilmelisiniz. Bunlar Edirne'nin kenar süsleridir. şehire, Çelebi Sultan Mehmed'in kızı Ayşe Sultan Camiî ile Ekmekçioğlu Ahmet Paşa Kervansarayı arasından girebilirsiniz. Defterdar Mustafa Paşa Camiî, Lari Çelebi Camiî, Sittişah Hatun Camiî unutulmamalı tabii. Bunlardan sonra muhteşem Kervansarayı ile "Muhteşem Süleyman" Kânûnî'nin dâmâdı Rüstem Paşa tarafından karşılanırsınız. Eski Cami ve Bedesten; "Biz de Osmanlı'nın hediyesiyiz bu şehre!" derler size.

Yürürseniz Bosnalı Ali Paşa'nın, kaderi Bosna gibi hep yanmak olan emsalsiz Ali Paşa Kapalı Çarşısı'nı bulursunuz karşınızda.

Bir yaz günü ise bu geziniz hem vücudunuz, hem de ruhunuzun ferahlayacağını bilmelisiniz. Ardından Üç şerefeli'nin burmalı minaresi sizi asırlar öncesine taşıyacak, karşısındaki Sokollu Mehmet Paşa'nın hediyesi muhteşem hamamda belki biraz nefeslenecek, eğer Saraçhane'ye inerseniz Beylerbeyi Camiî ve mezarlıklarını, Kaleiçi'ne girerseniz, üç yüz yıl öncesinin Edirne'sini bulacaksınız. Böyle bir geziden sonra Edirne'nin o güzelim sebillerinden kana kana su içmek en büyük hakkınız tabii. Suyu belki de cennetten gelen bu sebiller, ya Esat Muhlis Paşa'dan, ya Hasan Çelebi'den, ya da Koca Mustafa Paşa'dan bir yâdigârdır bu şehre.

Hele şöyle bir de Kıyık'tan Buçuktepe'ye uzanırsanız Edirne'yi değil, çok daha ötesini, ne bileyim belki de hasret kaldığımız Rumeli'ni göreceksiniz. Belki oradan Üsküb'ü, Filibe'yi, Sofya'yı, İşkodra'yı, Silistre'yi, Varna'yı, belki de Plevne'yi, Eski Zağra'yı, Mostar'ı, Prizren'i, Belgrad'ı, Selânik'i, Vardar'ı göreceksiniz. Ve gözlerinize inanamayacaksınız.

Evet, sizi işte bu şehre bekliyoruz. Bu şairler yurduna. şehirlerin "Elyazması"na. Tarihin hafızası bu bilge şehre, Edirne'ye. Unutmayın ki sizi burada bekleyen yüzlerce "Evlâd-ı Fâtihân", Rumeli'nin ilk sâkinleri var. Sizi hem toprağın altındakiler, hem toprağın üstündekiler bekliyor burada. Gelin ve yaşayın bu şehri, bu tarihi, bu mânâyı...

Seyfettin Ünlü; Edirne. Osmanlı Ansiklopedisi. Tarih-Medeniyet-Kültür. İz-Yeni şafak Yay. İstanbul 1996, C. 1, s. 100.

Samiha Ayverdi; Türk Tarihinde Osmanlı Asırları. Kubbealtı Neşriyatı. İstanbul 1999.

Abdurrahman Hıbrî; Enisü'l-Müsâmirîn. İstanbul Üniv. Ktp. TY 451. Ahmed Bâdî Efendi: Rıyâz-ı Belde-i Edirne. Bayezid Genel Ktp. l0392.

Arif Müfit Mansel; Trakyanın Kültür Tarihi. İstanbul 1938.

M. Tayyib Gökbilgin; TDV. İslâm Ans. Edirne Madd. C. l0, s. 425-431.

Mecdî Mehmed Efendi; Hadâyıku'ş-şakâyık. şakâyık-ı Numaniyye ve Zeylleri. Haz: Doç. Dr. Abdülkadir Özcan. İstanbul 1989. C. I.

İsmail Öztürk; Edirne'de Geleneksel Sanatlar, Edirnekârî ve Edirne Kırmızısı. Edirne: Serhattaki Payıtaht. Haz: E. Nedret İşli-M. Sabri Koz; Yapı Kredi Yay. İstanbul 1998, s. 485.

O. Nuri Peremeci; Edirne Tarihi. İstanbul 1940.

P. L. İnciciyan-H. D. Andreasyan; Osmanlı Rumelisi Tarih ve Coğrafyası. Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi. İstanbul Üniv. Edebiyat Fak. Yay. Sayı: 2-3. (1973-1974), s. 29-36. İstanbul 1974.

M. Tayyip Gökbilgin; XV ve XVI. Asırlarda Edirne ve Paşa Livası. İstanbul 1952.

Semavi Eyice; TDV. İslâm Ans. Edirne Madd. C. 10, s. 431-442.

Rıfat N. Bali; Edirne Yahudileri. Edirne: Serhattaki Payıtaht. Haz: E. Nedret İşli-M. Sabri Koz; Yapı Kredi Yay. İstanbul 1998, s. 205.

Esat Serezli; Edirne Köprüleri. Edirne 6 Ok Dergisi. Sayı: 15, s. 11, Sayı: 16, s. 7-8. Sayı: 17, s. 3-6. Sayı: 18, s. 9, Sayı: 19, s. 10-11. Semavi Eyice; Beyazıt II Köprüsü. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 6, s. 50.

M. Cömert Ülkücü; Edirne Konakları ve Tavan Resimleri. Edirne: Serhattaki Payıtaht. Haz: E. Nedret İşli-M. Sabri Koz; Yapı Kredi Yay. İstanbul 1998, s. 475.

Gülgün Tunç; Taş Köprülerimiz. Ankara 1978. s. 27.

Muzaffer Erdoğan; Tarihî Köprülerimiz-Edirne Köprüleri. Karayolları Bülteni Sayı 158 Ankara 1963. s. 24.

Süheyl Ünver: Edirne'de Fatih'in Cihannümâ Kasrı. İstanbul 1953.

Özdemir Nutku; Edirne'de Düzenlenen şenlikler Edirne: Serhattaki Payıtaht. Haz: E. Nedret İşliM. Sabri Koz; Yapı Kredi Yay. İstanbul 1998, s. 455.

İlter Büyükdığan; İkinci Murad Çağı Edirne Hamamlarında Üst Örtü ve Aydınlatma Düzenleri. Edirne: Serhattaki Payıtaht. Haz: E. Nedret İşli-M. Sabri Koz; Yapı Kredi Yay. İstanbul 1998, s. 389412.

Cevdet Çulpan; Türk Taş Köprüleri. Ankara 1975. s. 115.

Beşir Çelebi; Tevârih-i Edirne. Tavşanlı Zeytinoğlu Halk. Ktp. 321/2.

Nev'izâde Atâyî; Hadâyiku'l-Hadâyık fi-Tekmiletü'ş-şakâyık. şakâyık-ı Numaniyye ve Zeylleri. Haz: Doç. Dr. A. Özcan İstanbul 1989. C. 2.

Oktay Aslanapa; Edirne'de Türk Mimarisi'nin Gelişmesi. Edirne. Edirne'nin 600. Fethi Yıldönümü Armağan Kitabı. T. T. K. Yay. Ankara 1993.

Melih Duygulu; Edirne'de Müzik. Edirne: Serhattaki Payıtaht. Haz: E. Nedret İşli-M. Sabri Koz; Yapı Kredi Yay. İstanbul 1998, s. 495.

H. Necdet İşli; Edirne Mezarları ve Taşları. Edirne: Serhattaki Payıtaht. Haz: E. Nedret İşli-M. Sabri Koz; Yapı Kredi Yay. İstanbul 1998, s. 445.

M. Uğur Derman; Edirne Hattatları ve Edirne'nin Yazı Sanatımızdaki Yeri. Edirne'nin 600. Fethi Yıldönümü Armağan Kitabı. T. T. K. Yay. Ankara 1993. s. 311.

Hikmet Dizdaroğlu; Eski şiir Bahçelerinde. Türk Dili. C. 6. S. 62.

Cebe Özer; Edirne'de Osmanlı Mezar Taşları. Sanatsal Mozaik, İstanbul, Ocak 1997, Yıl: 2, Sayı: 17, s. 50.

Rıdvan Canım; Edirne şairleri. Akçağ Yay. Ankara 1995.

Nureddin Kalkandelen: İstanbul Üniversitesi Kütüphanesinde Bulunan Edirne'ye Ait Eserler Bibliyografyası. Ankara 1965.

Oktay Aslanapa; Edirne'de Osmanlı Devri Abideleri. İstanbul 1949. s. 123-131.

Lady Montaqu; Türkiye Mektupları. Çev; A. Kurutluoğlu.

Tercüman 1001 Temel Eser. İstanbul Tarihsiz.

Halûk İpekten; Divan Edebiyatında Edebî Muhitler. M. E. B. Yay. Ankara 1996.